Kolej Hidżaska: Historia, Trasa i Odrodzenie (1900-2025)

Kolej Hidżaska była czymś znacznie więcej niż tylko środkiem transportu: stanowiła serce osmańskiej modernizacji i jeden z najważniejszych projektów infrastrukturalnych XX wieku. Jako wizjonerskie dzieło ery sułtana Abdülhamida II, połączyła odległe prowincje imperium i zrewolucjonizowała pielgrzymki, skracając uciążliwy czas podróży między Damaszkiem a Medyną z około 40 dni do zaledwie 5 dni.

Jej głównym celem (arab. Hidschāz Bahn) było połączenie Stambułu stolicy kalifatu poprzez ciągłą sieć kolejową ze świętymi miejscami w Medynie i Mekce. Miała ona zapewnić pielgrzymom, żołnierzom i towarom bezpieczną drogę przez pustynię oraz wzmocnić jedność świata islamskiego.

Historia Kolei Hidżaskiej

Wizja kolei do Hidżasu zrodziła się już w 1864 roku za panowania sułtana Abdülaziza, jednak początkowo upadła z powodu ogromnych przeszkód technicznych i finansowych. Imperium Osmańskie, które od czasów założenia przez Osmana I rozrosło się do rangi światowego mocarstwa, pod koniec XIX wieku znalazło się pod wielką presją. W tym klimacie projekt kolei zyskał znaczenie nie tylko strategiczne, ale i symboliczne.

Sułtan Abdülhamid II powrócił do tego pomysłu, aby silniej związać osmańskie prowincje na Bliskim Wschodzie ze Stambułem. Podobnie jak reformator sułtan Mahmud II, Abdülhamid postawił na modernizację, nadając jej jednak wyraźnie panislamski charakter.

W 1900 roku sułtan nakazał rozpoczęcie budowy i mianował Ahmeda Izzeta Paszę al Abeda kierownikiem projektu. Plan był ambitny: sieć miała łączyć się z Koleją Anatolijską i Koleją Bagdadzką, umożliwiając nieprzerwaną podróż ze Stambułu przez Damaszek aż do Medyny. Przewidywano przedłużenie linii do Mekki i portu w Dżuddzie, czego jednak nigdy nie zrealizowano z powodu późniejszych zawirowań politycznych. Równolegle do torów położono linię telegraficzną, która zrewolucjonizowała komunikację w imperium.

Cele projektu stulecia

Kolej Hidżaska realizowała holistyczne podejście, łącząc interesy religijne, gospodarcze i militarne.

Znaczenie religijne

Głównym celem była ochrona pielgrzymów. Kolej oferowała bezpieczną alternatywę dla niebezpiecznych szlaków karawanowych, które często charakteryzowały się napadami, brakiem wody i chorobami. Ponadto podróż koleją znacznie obniżyła koszty Hadżdżu, czyniąc pielgrzymkę przystępną dla znacznie większej liczby wiernych.

Ożywienie gospodarcze

Trasa miała ożywić handel w Lewancie i Hidżasie. Transport produktów rolnych i towarów do miast stał się drastycznie łatwiejszy. Planowane połączenie z Morzem Czerwonym miało dodatkowo wzmocnić międzynarodowy handel morski. Podobnie jak dzisiejsze założenie firmy w Turcji sprzyja nowoczesnemu rozwojowi, tak i ten projekt miał stać się motorem napędowym regionu.

Strategia militarna i polityka

Z militarnego punktu widzenia kolej pozwalała na szybki przerzut wojsk do Jemenu i Hidżasu w celu tłumienia powstań i zabezpieczania granic. Politycznie była znakiem niezależności: demonstrowała, że imperium jest zdolne do realizacji gigantycznych projektów własnymi siłami. Miało to przeciwdziałać tendencjom nacjonalistycznym i wzmacniać lojalność wobec kalifa.

Finansowanie: Dzieło islamskiej solidarności

Z szacowanymi kosztami wynoszącymi około 4 miliony lir osmańskich (ok. 18% ówczesnego budżetu państwa), kolej była gigantycznym przedsięwzięciem. W przeliczeniu odpowiadało to około 30 000 kilogramów złota.

Ponieważ imperium było mocno zadłużone, sułtan Abdülhamid II odrzucił nowe kredyty z Europy. Zamiast tego ogłosił ogólnoświatową kampanię darowizn. Sam podarował 350 000 lir, a swój wkład w materiały budowlane wniósł także khedyw z osmańskiego Egiptu. Dziś tradycję wspierania rozwoju poprzez nowoczesne finanse kontynuuje m.in. Albaraka Türk Bank, oferując usługi zgodne z lokalnymi potrzebami.

Gotowość do składania datków była ogromna: uczestniczyli w niej muzułmanie z całego świata. Dodatkowo państwo opracowało kreatywne sposoby finansowania:

• Sprzedaż skór zwierząt ofiarnych podczas Id al Adha (Kurban Bayramı).
• Specjalne znaczki pocztowe i opłaty od dokumentów urzędowych.
• Potrącanie 10% z pensji urzędników.

Około dwóch trzecich kosztów udało się pokryć z darowizn co było bezprecedensowym sukcesem panislamskiej mobilizacji.

Budowa w ekstremalnych warunkach

1 września 1900 roku rozpoczęto prace. Pod kierownictwem niemieckiego inżyniera Heinricha Augusta Meissnera (Pasza Meissner) pracowało do 7000 osmańskich żołnierzy oraz liczni specjaliści w skrajnie trudnych warunkach. Żołnierzom w ramach zachęty oferowano skrócenie służby wojskowej o rok.

Mimo upałów, burz piaskowych i powodzi budowa postępowała szybko. W 1908 roku trasa dotarła do Medyny. Ostatni odcinek do świętego miasta, z religijnego szacunku, został ukończony wyłącznie przez muzułmańskich inżynierów i robotników.

Przebieg trasy i stacje

Stacje były oddalone od siebie zazwyczaj o zaledwie 20 kilometrów, aby zapewnić dostęp do wody i bezpieczeństwo. Często stawały się one małymi osadami z cysternami i magazynami.

• Damaszek: Punkt startowy i perła architektury w stylu andaluzyjskim.
• Amman: Ważny węzeł konserwacyjny, 222 km na południe od Damaszku.
• Tabuk: Duża stacja z 13 budynkami na powierzchni 80 000 m², dziś odrestaurowane muzeum.
• Mada’in Salih: Strategicznie ważna stacja z dużymi warsztatami.
• Medyna: Stacja końcowa, oddalona o zaledwie kilometr od Meczetu Proroka. Dziś mieści się tam Muzeum Kolei Hidżaskiej.

Eksploatacja i zniszczenie

23 sierpnia 1908 roku pierwszy pociąg wjechał do Medyny. Na oficjalne otwarcie 1 września, w rocznicę wstąpienia sułtana na tron, Medyna po raz pierwszy rozbłysła światłem lamp elektrycznych zasilanych przez generatory kolejowe.

Kolej okazała się pełnym sukcesem: do 1914 roku z trasy korzystało rocznie około 300 000 pielgrzymów. Specjalne wagony modlitewne i rozkłady jazdy dostosowane do pór modlitw czyniły podróż komfortową. Jednak I wojna światowa położyła kres tej erze.

Arabscy powstańcy, wspierani przez brytyjskiego oficera T. E. Lawrence’a („Lawrence z Arabii”), dokonywali systematycznych zamachów bombowych na tory, aby odizolować wojska osmańskie w Medynie. Kapitulacja Fachreddina Paszy w 1919 roku ostatecznie zakończyła osmańską eksploatację Kolei Hidżaskiej.

Kolej Hidżaska w 2025 roku: Odrodzenie dziedzictwa

Dziś, w grudniu 2025 roku, dziedzictwo Kolei Hidżaskiej przeżywa niezwykły renesans. Arabia Saudyjska, Jordania i Syria masowo inwestują w pamięć o niej oraz w nowe szlaki kolejowe.

Arabia Saudyjska: High-Tech spotyka historię

W Medynie i Tabuk historyczne stacje zostały zachowane jako muzea. Muzeum Kolei Hidżaskiej w Medynie jest kulturalną latarnią morską, która codziennie przyjmuje gości.

Jednocześnie Szybka Kolej Haramain (Haramain High Speed Railway) kontynuuje tradycję: z prędkością do 300 km/h łączy Mekkę i Medynę. W trzecim kwartale 2025 roku z tego połączenia skorzystało ponad 2 miliony pasażerów to nowoczesna interpretacja dawnej kolei pielgrzymkowej. Do 2026 roku flota ma powiększyć się o 20 kolejnych pociągów.

Syria: Pociągi znów jeżdżą

Symboliczny kamień milowy został osiągnięty w sierpniu 2025 roku: po 13 latach przerwy wznowiono ruch pociągów między Aleppo a Damaszkiem. Historyczny dworzec Al Kadam w Damaszku znów służy jako ważny węzeł. To wznowienie jest częścią wartego 5,5 miliarda dolarów planu odnowy syryjskiej infrastruktury i docelowego ponownego połączenia z Turcją i Jordanią.

Podsumowanie

Kolej Hidżaska pozostaje fascynującym rozdziałem historii. To, co w 1900 roku zaczęło się jako pobożne życzenie, do dziś kształtuje region czy to poprzez ruiny na pustyni, nowoczesne muzea, czy pociągi dużych prędkości, które znów bezpiecznie dowożą miliony pielgrzymów do celu. Jest wiecznym symbolem połączenia wiary, techniki i wizji.