İçindekiler
“Ben, ülkesini seven ve bunun için acı çekmiş bir Türk kadınıyım.” Halide Edip Adıvar’ın söylediği bu sözler, sadece şahit olmayıp aynı zamanda Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemlerinden modern Cumhuriyet’in doğuşuna kadar Türkiye’nin çalkantılı yolculuğunu aktif olarak şekillendiren bir kadının ruhunu özetliyor.
1882’de Osmanlı İmparatorluğu’nun kalbi İstanbul’da doğan Halide Edip Adıvar’ın hayatı, döneminin önemli sosyo-politik olaylarıyla iç içeydi. Onun hayatını incelemek, Türkiye’nin Osmanlı İmparatorluğu’nun son yıllarından modern Türk Cumhuriyeti’nin yükselişine kadar geçirdiği dönüşümleri benzersiz bir bakış açısıyla görmemizi sağlıyor.
Halide Edip Adıvar: Edebi ve Siyasi Girişimleri
Gazeteciliğe Başlangıç
Halide Edip, yazı hayatına ‘Halide Salih’ müstear adıyla Tanin gazetesinde başladı. Bu, onun gazetecilik ve edebiyattaki etkili kariyerinin başlangıcını işaret etti.
Dönüş ve Öğretmenlik
Siyasi karışıklıklar nedeniyle Mısır’da kısa bir sürgünden sonra Halide Edip Türkiye’ye döndü ve edebi çalışmalarına yeniden başladı. Aynı zamanda Dârülmuallimât’ta öğretmenlik yapmaya başlayarak, yazarlık kariyeriyle eğitimi birleştirdi.
Önemli Edebi Eserler
Bu dönemde Halide Edip birçok önemli eser yayımladı. ‘Handan’ (1912) ve ‘Yeni Turan’ (1912) onun gelişen edebi tarzını ve sosyal ve siyasi temalarla ilgilenişini gösterdi. ‘Son Eseri’ (1913) ise dönemin önde gelen yazarı olarak konumunu daha da pekiştirdi.
Savaş Dönemi Edebiyatı
Halide Edip’in Birinci Dünya Savaşı sırasındaki edebi üretimi çalkantılı zamanları yansıtıyordu. ‘Mev’ud Hüküm’ adalet ve toplumsal değişim temalarını işledi. İlk tiyatro oyunu ‘Kenan Çobanları’ ise dramatik yazına geçişini işaret etti.
Siyasi Aktivizm
İzmir’in Yunan işgalinin ardından Halide Edip, özellikle Sultanahmet’te coşkulu konuşmalar yaptı. Bu konuşmalar kamuoyunu harekete geçirdi ve milli mücadeledeki öncü ses olarak rolünü pekiştirdi. Hitabet yeteneği, Türk bağımsızlığına desteği harekete geçirmede çok önemli bir rol oynadı.
Anadolu Ajansı
Halide Edip, Türkiye’nin ulusal haber ajansı Anadolu Ajansı’nın (AA) kuruluşunda önemli bir rol oynadı. Mustafa Kemal Atatürk’ün desteklediği bu girişim, bağımsızlık mücadelesi hakkında doğru bilgilerin yayılması için çok önemliydi. AA o zamandan beri önemli bir küresel haber kaynağına dönüştü.
Sürgün ve Uluslararası Tanınma
Siyasi anlaşmazlıklar nedeniyle Halide Edip ve eşi 1924’te Türkiye’den ayrıldı. 15 yıllık sürgün döneminde Türkiye’nin gayri resmi bir elçisi haline geldi. Özellikle İngiltere’de konferanslar verdi ve makaleler yazdı, Türk kültürü ve siyasetinin anlaşılmasını teşvik etti. Bu dönemde ‘The Turkish Ordeal’ (1928) ve ‘The Clown and His Daughter’ (1935) dahil en tanınmış eserlerinden bazılarını yayımladı.
Halide Edip Adıvar’ın Erken Yaşamı
Halide Edip Adıvar, Selanikli İmparatorluk Osmanlı Sarayı’nın baş katibi Mehmet Edip Bey ve Bedrifâm Hanım’ın kızıydı. Annesinin erken ölümü çocukluğuna gölge düşürdü ve çoğunu büyükannesinin şefkatli bakımı altında geçirdi.
Büyüdüğü ortam, sıradan bir kız olmadığını garantiliyordu. Babasının yeniden evlenmesinden sonra babasının evine geri döndükten sonra American College’a gitti. Bu, saygın şahsiyetlerden aldığı derslerle tamamlandı: Rıza Tevfik ona Türk edebiyatı ve felsefesi hakkında fikir verdi, Salih Zeki onu matematikle tanıştırdı ve Şükrü Efendi ona Arapça dilini öğretti.
Profesyonel Başlangıçlar ve Kişisel Yaşam
Evlilik: 1901’de, üniversiteden mezun olduktan hemen sonra, hocası Salih Zeki ile evlendi. Bu evlilikten iki oğlu oldu. İki oğulları vardı: Ayetullah ve Hikmetullah Togo, ikincisi Japonya’nın Rusya’ya karşı deniz zaferini kutlamak için adlandırıldı. İlk kocasının tekrar evlenmesinin ardından 1911’de ayrıldılar. Ardından, yazılarında “Edip” soyadını kullanmaya başladı. Daha sonra, 1917’de Suriye’deyken, okul günlerinden beri tanıdığı Dr. Adnan Adıvar ile evlendi.
Edebi Çabalar: İngilizce öğretmeni tarafından teşvik edilen Halide Edip, John Abbot’un “Mother”ını çevirdi. “Mader” olarak yayınlanan bu eser, ona Sultan Abdülhamid’den “Şefkat Nişanı” ödülünü kazandırdı. 1908’de İkinci Meşrutiyet’in ilanı, edebi yolculuğunun başlangıcını işaret etti.
Sürgün: Yazıları ve siyasi duruşu nedeniyle 31 Mart Vakası’nın sonucunda Mısır’a, daha sonra da İngiltere’ye kaçmak zorunda kaldı. Ancak olaylar yatıştıktan sonra 1909’da Türkiye’ye geri döndü ve Dârülmuallimât’ta pedagoji çalışmalarına başladı.
Edebi ve Siyasi Girişimler
Gazetecilik: “Halide Salih” takma adını kullanarak, Tevfik Fikret’in liderliğinde Tanin gazetesinde yazarlığa başladı. Tehditlerle karşı karşıya kalmasına rağmen, birçok yayına katkıda bulunarak devam etti.
Aktivistim: Halide Edip Adıvar’ın coşkusu, siyasi bir kargaşa olan 31 Mart Vakası sırasında belirgindi. Suikast korkusu nedeniyle Mısır’a kaçtı, ancak 1909’da geri döndü ve edebi çalışmalarına devam etti.
Katkıları: Kız okullarında öğretmenlik ve müfettişlik yaparken İstanbul’un arka sokaklarını gözlemledi, bu da onun ünlü romanı “Sinekli Bakkal”a ilham verdi. Balkan Savaşı sırasında ilk kadın derneği olan Teali-i Nisvan Cemiyeti’ni kurdu.
Birinci Dünya Savaşı Dönemi: Birinci Dünya Savaşı’nın ortasında, Halide Edip Adıvar’ın yazıları, 1917 tarihli “Mev’ud Hüküm” romanında ve “Kenan Çobanları” oyununda görünen ateşli bir milliyetçilik benimsedi. Savaştan sonra, işgalci güçlere karşı örgütlü direnişi savundu ve etkili Wilson Prensipleri Topluluğu’nun kurucularından biri oldu. 1919’da İzmir’in Yunan işgali, aktivistliğini daha da körükledi. Özellikle Sultanahmet’te yaptığı güçlü konuşmaları, milli hareket içindeki liderliğini pekiştirdi. Bu dönem ayrıca, bağımsızlık mücadelesini güçlendirmek için Yunus Nadi ile birlikte kurduğu Anadolu Ajansı’nın (AA) doğmasına da şahit oldu. AA, Atatürk’ün desteğiyle 1920’de faaliyete başladı.
İşgale Karşı Muhalefet: 1919’da İzmir’in işgalinden sonra, Halide Edip Adıvar, çeşitli toplantılarda, özellikle Sultanahmet’teki konuşmasıyla kalıcı bir etki bırakarak, şiddetle muhalefetini dile getirdi.
Siyaset: Milli Mücadele’den sonra, siyasi anlaşmazlıklar nedeniyle, Halide Edip ve kocası 1924’te Türkiye’yi terk etti. 1939’a kadar (1935’te kısa bir ziyaret hariç) süren sürgünü sırasında, özellikle İngiltere’de konferanslar vererek ve makaleler yazarak, Türkiye’nin gayrı resmi bir elçisi olarak ortaya çıktı.
Anadolu Ajansı (AA): Yunus Nadi ile yapılan görüşmeler, bir haber ajansı kurma fikrini doğurdu. “Anadolu Ajansı” adı, Anadolu’nun ulusu kurtarmada çok önemli bir rol oynayacağı konusunda ortak anlayışlarından doğdu. Mustafa Kemal Paşa’nın desteğiyle bu fikir somutlaştı ve Anadolu Ajansı 6 Nisan 1920’de resmi olarak kuruldu. Yıllar geçtikçe, AA, 13 farklı dil dahil olmak üzere çoklu dillerde haber sağlayarak, önemli bir küresel haber kaynağı haline geldi.
Kadın Hakları ve Eğitim: Kariyerinin başlarında, kadın ve çocuk eğitimini büyük ölçüde vurguladı. Halide Edip Adıvar, kadınların sosyal hayata aktif katılımını teşvik eden Teâli-i Nisvân Society’nin arkasındaki önemli güçtü.
Balkan Savaşı’ndaki Rolü: Bu çalkantılı dönemde, Teâli-i Nisvân Society tarafından kurulan hastanelerde hemşirelik yaptı.
Mustafa Kemal Atatürk ile İlişkisi: 1919’da İzmir’in işgalini gördüğünde, Halide Edip Adıvar, coşkulu konuşmalar yaparak ve Milli Mücadele’yi savunarak, modern Türkiye’nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk ile güçlü bir ilişki kurdu. Profesyonel ilişkileri, karşılıklı saygı ve yoğun entelektüel etkileşimlerle karakterize edildi.
Halide Edip Adıvar’ın Eserleri
- Heyula (1908) – Hayalet
- Raik’in Annesi (1909) – Raik’in Annesi
- Seviye Talip (1910) – Seviye Talip
- Handan (1912) – Handan (Aynı, çünkü kişisel bir isim)
- Yeni Turan (1912) – Yeni Turan
- Son Eseri (1913) – Son Eseri
- Mev’ud Hüküm (1918) – Vaat Edilen Karar
- Ateşten Gömlek (1923) – Alevden Gömlek
- Vurun Kahpeye (1923) – Fahişeyi Vurun
- Kalp Ağrısı (1924) – Kalp Ağrısı
- Zeyno’nun Oğlu (1928) – Zeyno’nun Oğlu
- Sinekli Bakkal (1936) – Sinekli Bakkal
- Yolpalas Cinayeti (1937) – Yolpalas Cinayeti
- Tatarcık (1939) – Küçük Tatar
- Sonsuz Panayır (1946) – Sonsuz Panayır
- Döner Ayna (1954) – Dönen Ayna
- Akile Hanım Sokağı (1958) – Akile Hanım Sokağı
- Kerim Ustanın Oğlu (1958) – Usta Kerim’in Oğlu
- Sevda Sokağı Komedyası (1959) – Aşk Sokak Komedisi
- Çaresaz (1961) – Çaresiz
- Hayat Parçaları (1963) – Hayat Parçaları
Kısa Hikayeler:
- İzmir’den Bursa’ya (Yakup Kadri, Falih Rıfkı ve Mehmet Asım Us ile birlikte, 1922) – İzmir’den Bursa’ya
- Harap Mabetler (1911) – Yıkık Tapınaklar
- Dağa Çıkan Kurt (1922) – Dağa Çıkan Kurt
Tiyatro:
- Kenan Çobanları (1916) – Kenan’ın Çobanları
- Maske ve Ruh (1945) – Maske ve Ruh
Anılar:
- Türkün Ateşle İmtihanı (1962) – Türk’ün Ateşle İmtihanı
- Mor Salkımlı Ev (1963) – Mor Salkımlı Ev
Kısa Bir Özet
1882’de İstanbul’da doğan Halide Edip Adıvar, Türk tarihinde edebi eserleri, siyasi aktivizmi ve Türkiye’nin dönüşüm yıllarında yaptığı önemli katkılarla tanınan sembolik bir figürdü. Mustafa Kemal Atatürk gibi liderlerle ilişkisi, eğitim ve kadın hakları konusundaki çabaları ve sürgünü sırasında Türkiye’nin yurtdışında temsilciliği, onu Türk kültür ve tarihinde unutulmaz bir şahsiyet haline getirdi.
