İçindekiler
Sultan Abdülmecid (25 Nisan 1823 – 25 Haziran 1861), Osmanlı İmparatorluğu’nun 31. padişahı ve Tanzimat çağının hükümdarıdır. 1 Temmuz 1839’da tahta çıkmış; Avrupa ile siyasi ve kültürel temasları artırmış, idare, hukuk, maliye ve eğitim alanlarında kapsamlı modernleşme adımlarını desteklemiştir.
Soyu ve Ailesi
Babası Sultan II. Mahmud, annesi Bezmiâlem Valide Sultan’dır. Osmanlı hanedanında Ertuğrul Gazi’den itibaren gelen soy zinciri özetle şöyledir:
Ertuğrul Gazi oğlu Osman Gazi oğlu Orhan Gazi oğlu I. Murad oğlu I. Bayezid oğlu I. Mehmed (Mehmed Çelebi) oğlu II. Murad oğlu Fatih Sultan Mehmed oğlu II. Bayezid oğlu Yavuz Sultan Selim oğlu Kanûnî Sultan Süleyman oğlu II. Selim oğlu III. Murad oğlu III. Mehmed oğlu I. Ahmed oğlu I. İbrahim oğlu IV. Mehmed oğlu III. Ahmed oğlu II. Mahmud oğlu Abdülmecid.
Harem kayıtları farklılık göstermekle birlikte Abdülmecid’in başlıca eşleri arasında Servetseza Kadınefendi (başkadınefendi), Şevkefza Kadınefendi, Tirimüjgan Kadınefendi, Gülcemal Kadınefendi, Düzdidil Kadınefendi, Verdicenan Kadınefendi, Perestu (Perestü) Kadınefendi ve Nükhetsezâ Hanım sayılabilir. Çok sayıda şehzade ve sultan dünyaya gelmiştir; en bilinen evlatları arasında V. Murad, II. Abdülhamid, V. Mehmed Reşad, Cemile Sultan, Refia Sultan ve Fatma Sultan yer alır.
Erken Yaşamı
İstanbul’da doğan Abdülmecid, sarayda dönemin ileri düzey eğitimini aldı; Fransızcayı akıcı konuşmasıyla dikkat çekti. Edebiyat, müzik ve hat sanatına ilgi duydu; Avrupa’daki kültürel gelişmeleri yakından izledi.
Tahta Çıkışı ve Dış Krizler
Mısır Meselesi (1839–1841)
Abdülmecid tahta çıktığında (1839) Osmanlı ordusu Kavalalı Mehmed Ali Paşa’ya karşı Nizip’te yenilmiş, donanmanın büyük kısmı Kaptan-ı derya Ahmed Fevzi Paşa tarafından İskenderiye’ye götürülmüştü. Kriz, 1840 Londra Konvansiyonu ve 1841 fermanıyla Mısır’da Kavalalı hanedanının veraset esaslı idaresinin tanınmasıyla çözüldü.
Tanzimat ve İç Reformlar
Abdülmecid devri, modernleşme hamlelerinin kurumsallaştığı bir dönemdir. Başlıca adımlar:
- Hatt-ı Hümâyunlar: Gülhane Hatt-ı Hümâyunu (Tanzimat Fermanı, 1839) ve Islahat Fermanı (1856) ile can, mal, namus güvenliği; vergi ve askerlikte düzen; tebaanın hukuki statüsünde eşitlik ilkesinin güçlendirilmesi.
- Maliye ve para: 1840’ta kaimenin tedavüle sokulması (ilk kâğıt para); maliyenin gelir-gider denetimi ve dış ticaret düzenlemeleri.
- Askerlik: Ordu yapılanmasının yenilenmesi; 1846’da kura usulüne dayalı zorunlu askerlik düzenlemeleri.
- Hukuk ve mülkiyet: 1840 ve 1858 Ceza Kanunnâmeleri; 1858 Arazi Kanunnâmesi ile tapu-tahrir ve mülkiyet ilişkilerinin güncellenmesi.
- Eğitim: 1845’te Meclis-i Maârif-i Umûmiyye’nin ihdası ve 1857’de Maarif Nezâreti’nin kurulması; rüşdiye ve idadilerin yaygınlaştırılması.
- Millet sistemi: Protestan cemaatinin 1850’de ayrı bir “millet” olarak tanınması.
- Kölelik: Köle ticaretinin sınırlandırılmasına yönelik düzenlemeler ve İstanbul’daki köle pazarının kapatılması; tam hukuki kaldırma ise sonraki yıllarda kademeli biçimde tamamlanmıştır.
- Yüksek meclisler ve finans: Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye ve Meclis-i Âlî-i Tanzimat gibi yüksek danışma ve yargı organlarının güçlendirilmesi; 1856’da Bank-ı Osmanî’nin teşkili (sonraki yıllarda Bank-ı Osmanî-i Şahane).
Kırım Savaşı (1853–1856)
Rusya’nın Osmanlı topraklarındaki nüfuzunu artırma girişimleri üzerine Osmanlı Devleti, İngiltere, Fransa ve Sardinya (Sardinya Krallığı; tr. “Sardinya”) ile ittifak kurarak savaşa girdi. Muharebeler başta Kafkasya ve Karadeniz sahasında yoğunlaştı; müttefikler Sivastopol’u (1855) ele geçirdi, Rus ordusu ise Kars’ı (1855) aldı. 30 Mart 1856 Paris Antlaşması ile savaş sona erdi; Karadeniz’in tarafsızlaştırılması kararlaştırıldı ve Osmanlı Devleti Avrupa devletler hukuk düzeninin bir parçası olarak diplomatik açıdan teyit edildi. Bu süreçte Osmanlı maliyesi, 1854 ve 1855 yıllarında gerçekleştirilen ilk dış borçlanmalarla ağır bir yük üstlendi.
Büyük İrlanda Kıtlığına Yardım (1847)
1845–1849 Büyük İrlanda Kıtlığı sırasında Abdülmecid’in İrlanda’daki yoksullara yardım gönderdiği bilinir. Dönemin anlatılarında padişahın 1847’de yiyecek yüklü gemilerle birlikte 1.000 sterlin tutarında nakdi yardım sağladığı, daha yüksek bir meblağ bağışlamak istediği ancak diplomatik teamüller nedeniyle miktarın düşürüldüğü aktarılır. Sevkiyatın ayrıntıları üzerine farklı görüşler bulunsa da, bu insani yardım İrlanda kamu hafızasında olumlu bir hatıra olarak yer etmiştir; Drogheda United’ın amblemindeki hilal ve yıldız bu dostluğa atıfla anılır.
Dolmabahçe Sarayı’nın İnşası
İstanbul Boğazı kıyısındaki Dolmabahçe Sarayı, Abdülmecid devrinin en görkemli eseridir. 1843’te temeli atılan saray 1856’da tamamlandı. Projede başlıca Balyan ailesinden mimarlar (Garabet ve Nigoğayos Balyan) görev aldı. Sarayın maliyeti hakkında farklı rakamlar bulunsa da genel kabul, çok yüksek bir bütçenin ayrıldığı ve bu durumun savaş yıllarındaki (özellikle Kırım Savaşı) mali baskıyı artırdığı yönündedir.
Ölümü ve Halefi
Sultan Abdülmecid, 25 Haziran 1861’de İstanbul’da 38 yaşında verem nedeniyle vefat etti. Naaşı Yavuz Sultan Selim Camii haziresine defnedildi. Yerine yarım kardeşi Sultan Abdülaziz geçti.
Mirası
Abdülmecid’in adı, Tanzimat ve Islahat reformları, Avrupa ile kurulan ittifak ilişkileri, modern eğitim kurumlarının yaygınlaşması ve hukuk-maliye alanındaki düzenlemelerle anılır. Aynı zamanda ilk dış borçlanmalar, saray inşaatlarının yüksek maliyeti ve savaşların getirdiği yük, döneminin kırılganlıklarını gösterir. Buna rağmen Abdülmecid devri, imparatorluğun modern devlet kurumlarına yöneldiği bir dönüm noktası olarak değerlendirilmektedir.
