Osmanlı Filistini

Osmanlı Filistin’ini, Filistin’de uzun süre uyum ve nispi barışım hakim olduğu, Osmanlı İmparatorluğu’nun egemenliği altında yaklaşık 400 yıl geçirdiği sürede Filistin’e verilen addır.

Filistin 1516’da Osmanlı hakimiyetine girmiş ve I. Dünya Savaşı’na kadar da Osmanlı hakimiyetinde kalmıştır. Geçen bu süre içinde Osmanlı padişahlarının Filistin’e büyük hizmetleri olmuştur.

Osmanlı Filistini Hakkında

Osmanlı’nın Filistin’de kaldığı 400 yıl, refah ve barışın ülkeye hakim olduğu en uzun dönemdir. Osmanlı yönetimi, Medine ve Mekke’den sonra İslam’da üçüncü kutsal şehir olarak kabul edilen Kudüs’ü de içine alan Filistin topraklarının yönetimine her zaman büyük bir titizlik göstermiştir.

Osmanlı Devleti kutsal mekanlarda inanç özgürlüğünü garanti eden bir politika izlenmiştir. Ayrıca Osmanlı’da çeşitli dini ve mezheplere tabi olan kişiler inançlarının gereğini özgürce yerine getirebilmişlerdir.

Osmanlı Devleti, Filistin’de barış ve istikrarı korumak adına idari, askeri, ekonomik bakımdan hiçbir zaman taviz vermemiştir.

Osmanlı’nın Filistin’i Fethi

Filistin, Mercidâbık Muharebesi’ndan sonra, Sultan I. Selim döneminde, Memlükler’in yenilgisinden sonra Osmanlı Devletinin yönetimine girmiştir.

Kanuni Sultan Süleyman da Filistin komşu sahaların fethini tamamlamıştır. Filistin’in fethinden sonra Osmanlı İmparatorluğu’nun ilk icraatları şunlar olmuştur:

• Kutsal mekanları korumak için Aksa Camii yerleşkesinin çevresine duvar örülmesi
• Kubbet’üs-Sahra’nın çevresinin yenilenmesi ve restorasyonu
• Hz. Davut’un mezarına bakım yapılması

Osmanlı Döneminde Filistin’in Statüsü

İdari bölüm

Osmanlı döneminde Filistin toprakları birkaç sancağa ayrılmıştır, yani:

• Kudüs-i Şerif Mutasarrıflığı
• Beerşeba Kazası
• Gazze Kazası
• Halilü’r Rahman Kazası
• Nablus Kazası
• Yafa Kazası
• Nasra Kazası

Osmanlı Filistin’inin ayrıldığı idari bölümler zaman içinde değişiklik göstermiştir. Filistin’in kuzeyi büyük oranda Beyrut valisinin yönetimi altında iken Filistin’in güneyi Kudüs valisinin yönetimi altında kalmıştır.

1887 yılında, büyük güçlerin Filistin’i kontrol etme hırsını anlayan Sultan II. Abdülhamid‘in emriyle Kudüs, Osmanlı İmparatorluğu’nun doğrudan merkezine bağlı bir valiliğe dönüştürülmüştür.

Haritada, Kudüs Mutasarrıflığı, Şam Vilayeti ve Beyrut Mutasarrıflığının kesişimi gösterilmektedir.

Osmanlı Filistin’inde Demografik Yapı

Osmanlı Filistin’inde nüfusun çoğunluğunu Müslüman Araplar oluşturuyordu. 1880 yılındaki nüfus sayımına göre Filistin nüfusunun %87’sini Müslüman Araplardı.

Osmanlı döneminde Filistin’deki Müslümanların çoğunluğu Sünni iken az sayıda Dürzi ve Şii de bu nüfusun bir parçası idi.

Devlet arazileri tarımsal üretim yapılması karşılığında halka verildiğinden Osmanlı döneminde Filistin’in ekonomisi büyük ölçüde tarıma bağlıydı.

1858’de özel mülkiyet kavramı gelişip her bireyin üretim yaptığı alan için tabu almasına kadar topraklar bir babadan oğula geçerek devamlılık sağlanmıştır.

O dönemde Filistin’de yaşayan Hıristiyanlar ve Yahudiler daha çok ticaretle uğraşıp şehirlerde yaşamıştır.

Osmanlı Filistin’indeki Dini Azınlıklar

Yavuz Sultan Selim’in Filistin’in fethinden sonra yayınladığı kararname ile Filistin’deki diğer dinlere mensup kişilere hoşgörü gösterilmesi zorunlu kılınmıştır. Bu kararnameye göre Hristiyanlara ibadet yerlerinin, can ve mallarının eman hukukuna uygun olarak muhafaza edildiği haklar verilmiştir.

Osmanlı Devleti; Katolikler, Ortodokslar, Rumlar, Ermeniler, Kıptiler arasındaki mezhep kaynaklı anlaşmazlıkları önlemek ve çözmek için Kudüs’e atanan yöneticiler hassas bir denge siyaseti izlemiştir.

Osmanlı İmparatorluğu’nun egemenliği altında bütün Hristiyanlar uyum ve barış içinde yaşamıştır.

Osmanlılar, Filistin toplumunun çeşitli unsurlarına farklı statüler ve özgürlük tanıyan bir “Millet” sistemi kurmuştur.

Filistin’de Osmanlı yönetimi altında uyum içinde yaşayan tek azınlık Hristiyanlar değildi. Birçok kaynaktan da anlaşıldığı üzere Yahudiler de Osmanlı’nın buradaki hakimiyeti boyunca ülkeye hakim olan barış ve huzur ortamından nasiplerini almıştır.

Osmanlı arşiv belgeleri, Osmanlı İmparatorluğu’nun bir sinagogun restorasyonunu ve daha büyük bir tapınak inşa etmek için genişletme çalışmalarını kolaylaştırıcı prosedürler uyguladığını göstermektedir.

Filistin toplumunun her kesimi arasındaki uyum, Siyonist hareketin Osmanlı devleti sınırları içinde bağımsız bir devlet kurma arzusuyla dünyanın her ülkesinden çok sayıda Yahudi’nin göçünü teşvik ederek Filistin’de büyük bir demografik değişim getirmeye çalıştığı Sultan II. Abdül Hamid döneminden itibaren devam etmiştir.

Sultan II. Abdülhamid, Osmanlı Filistin’inin toplumsal yapısını değiştirmeyi amaçlayan Yahudilerin büyük gruplar halinde göçünü önlemek için birçok kararname yayınlayarak Kudüs’te 400 yıldır var olan barış ve uyumu korumak için birçok önlem almıştır.

Yahudilerin Filistin’e göçlerini önlemek için çeşitli hukuki düzenlemeler yapılmıştır.

Sultan II. Abdülhamid döneminde Avrupa ülkelerinin Filistin’i kontrol etme arzusuna rağmen, Sultan’ın buradaki Hıristiyanlara, ataları gibi hoşgörü ile muamele etmesi Kudüs’teki Hıristiyan azınlığı etkilememiştir.

Osmanlı Arşivleri, yeni yıl vesilesi ile Sultan II. Abdülhamid’in Doğuş Kilisesi’ne bir tebrik göndererek Filistin Hristiyanlarına mutluluk ve güvenlik dilediğini belgelemektedir.

Osmanlı Filistin’indeki Yahudi Varlığı

Tarihi kayıtlara göre Osmanlı yönetimi, Osmanlı Filistin’indeki Yahudi varlığını tanıyarak zaman zaman Yahudi göçlerine izin vermiştir.

Osmanlı Filistin’indeki Yahudi cemaati, büyük ölçüde yerel nüfusla kaynaşmış Sefarad Yahudileri ile vad’edilmiş topraklara dönen Aşkenaz Yahudilerinden oluşuyordu.

Çok az Aşkenaz Yahudisi ticaret yoluyla geçimini sağlarken, çoğu dünyanın dört bir yanındaki Yahudilerden gelen bağışlarla yaşamını sürdürmekteydi.

Filistin’ini sadece bir Yahudi devletine dönüştürerek kendi devletlerini kurmayı amaçlayan Siyonist hareketin ortaya çıkmasından sonra Filistin’deki Yahudilerin durumu değişti.

Sultan II. Abdülhamid, dünyada zulüm gören Yahudilerin Filistin hariç Osmanlı topraklarına yerleşmelerine izin vermiştir.

Osmanlı Devleti o dönemde Siyonizmle mücadele etmek için birçok önlem almıştır. Bu önemlerden en önemlileri:

• Yahudilerin toprak satın almasının yasaklanması
• Kudüs’e hac için gelen ziyaretçilere geçici izin verilmesi
• Vize uygulaması

Osmanlı Filistini ve Siyonizm

Theodor Herzl liderliğindeki Siyonist hareket, başlangıçta Osmanlı İmparatorluğu ile bağlantı kurmaya ve Filistin’deki Yahudiler için ulusal bir devlet kurmaya odaklanmıştı.

Siyonizm başlangıçta Osmanlı’ya 150.000 kilogram altın teklif ederek Filistin topraklarını satın almak istemişse de Sultan Abdülhamid kati suretle buna karşı çıkmıştır.

Sultan Abdülhamid, azledilene kadar Siyonist hareketin Osmanlı Filistin’ini kontrol etmesinin önünde bir engeldi, zira Sultan Siyonizm’i kendisini azletmek için çalışmakla suçladı, özellikle de İslam Halifeliği ve Saltanat makamından azledildiğini kendisine bildiren heyette bir Yahudi olduğu için, Sultan bu durumda bir Yahudi olmasına şaşırdığını ifade etti.

Sultan Abdülhamid’in tahttan indirilmesi ve İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin iktidara gelmesinden sonra yeni hükümet, Sultan’ın toprak satın alma ve vize kısıtlamaları gibi önlemlerin birçoğunu kaldırdığı için Siyonizm’e göz yumulmaya başlanmıştır.

Bu dikkatsiz yaklaşım uzun sürmemiş, Osmanlı İmparatorluğu’nda ayrılıkçı hareketlerin yaygınlaşmasıyla İttihat ve Terakki, Siyonizm’in Filistin’i ele geçirmek için gerçekleştirdiği eylemlerden şüphe duymaya başlamıştır.

İttihat ve Terakki Hükümeti, yeni bir ayrılıkçı hareketin ortaya çıkmasına izin vermemek için Osmanlı Filistini’ne Yahudi göçüne bir kez daha kısıtlama getirmiştir.

Toprak satın almaları finanse etmek için Yahudi Ulusal Fonu’nun kurulmasıyla Siyonistlerin Filistin topraklarını kontrol etme girişimleri ivmelenmiştir.

Osmanlı merkezi hükümeti bu gelişmelere engel olamamış, Siyonist göçün Osmanlı Filistin’ine hareketi giderek artmıştır.

Filistin’de Osmanlı Hakimiyetinin Sona Ermesi

I. Dünya Savaşı sırasında Osmanlı-Alman ittifakına karşı olan Avrupalı güçler, başta Siyonistler olmak üzere Osmanlı topraklarındaki gayrimüslim unsurları devletin otoritesine karşı kışkırtmaya başlamıştır.

Osmanlı Devleti, Magdabe Muharebe’nı, Rafah muharebesini ve Filistin ve Levant’taki Osmanlı egemenliğini sona erdiren Birüssebi Muharebesi kaybetmiştir.

Bölge, 1917’de I. Dünya Savaşı sırasında Mareşal Allenby liderliğinde Filistin’in güney kesiminde Mısır’dan gelen Müttefik güçler tarafından işgal edilmiştir.

Mareşal Allenby, Kudüs’ün işgalinden sonra halka bir konuşma yaparak Haçlı Seferleri’nin ancak şimdi sona erdiğini, Kudüs’teki Osmanlı yönetiminin artık son bulduğunu ve Filistin’in bu tarihten itibaren kalıcı bir çatışma ve istikrarsızlık durumuna gireceğini söylemiştir.

İngiltere, Filistin’i işgalinden sonra Balfour Deklarasyonu’nu çıkarmış ve bu tarihten sonra Filistin’e büyük Siyonist Yahudi göçleri teşvik edilmiştir.

Kudüs’ün ilk İngiliz hükümdarı bu durumu şöyle yorumladı:

Askeri yönetim, Siyonist sorunda “statüko” ilkesini ihlal etti. Filistin, Müslüman Osmanlı devletine ait bir devletti ve sakinlerinin büyük çoğunluğu Araplardan oluşuyordu. Statüko altında, acil reformları arzulayanlara burada Sivil Yeniden Örgütlenmeler olarak değil, yalnızca Askeri Hükümet olarak bulunduğumuzu etkileme yetkisi verildi (ve talimat verildi). Bu nedenle mantıklı prosedürümüz, bölgeyi Mısır veya önemli azınlıklara sahip başka bir ülkeymiş gibi yönetmek olurdu; İngilizce’yi resmi dil yapmak, Arapça çeviriler ve tercümanlar sağlamak ve orada yaşayan Yahudilere, Avrupalılara, Ermenilere ve diğerlerine Mısır’da kendilerine davranıldığı gibi davranmak.

Ronald Storrs

Belgelerle Osmanlı Filistin’i

Türkiye Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivlerinden, hakimiyeti sırasında Osmanlı’nın Filistin’deki idari, sıhhi, sosyal, dini, ekonomik, politik yaşama, güvenliğe, kutsal mekanların bakımına, Filistin’deki Yahudi varlığına, eğitim ve kültürel dokunun korunmasına ilişkin çok çeşitli uygulamaları kapsayan yaklaşık 500 belge yayımlamıştır.