Το Τουρκικό Σύνταγμα: Ιστορία, Αρχές & Μεταρρυθμίσεις

Το Τουρκικό Σύνταγμα (Türkiye Cumhuriyeti Anayasası) είναι το θεμελιώδες νομικό έγγραφο που ορίζει την κρατική τάξη της Τουρκικής Δημοκρατίας, τη μορφή διακυβέρνησης καθώς και τα θεμελιώδη δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των πολιτών της. Αποτελεί το νομικό πλαίσιο για ολόκληρη την πολιτική και κοινωνική ζωή της χώρας, συμπεριλαμβανομένων των κανόνων για την ίδρυση εταιρείας στην Τουρκία.

Ως ο υπέρτατος νόμος του έθνους, ρυθμίζει στο τρέχον κείμενό του, το οποίο βασίζεται στο Σύνταγμα του 1982, την αλληλεπίδραση των τριών εξουσιών: της εκτελεστικής, της νομοθετικής και της δικαστικής. Από την έναρξη ισχύος του, έχει αναθεωρηθεί πολλές φορές για να προσεγγίσει τα δημοκρατικά πρότυπα. Η πιο βαθιά αλλαγή σημειώθηκε με το δημοψήφισμα του 2017, το οποίο σηματοδότησε τη μετάβαση από ένα κοινοβουλευτικό σύστημα σε ένα προεδρικό σύστημα.

Επισκόπηση: Το Σύνταγμα της Τουρκίας

Το επί του παρόντος ισχύον Σύνταγμα συντάχθηκε μετά το στρατιωτικό πραξικόπημα της 12ης Σεπτεμβρίου 1980 και εγκρίθηκε με δημοψήφισμα στις 7 Νοεμβρίου 1982. Αντικατέστησε το πιο φιλελεύθερο Σύνταγμα του 1961.

Αν και το αρχικό κείμενο του 1982 επηρεάστηκε έντονα από τα συμφέροντα ασφαλείας του στρατού, πολυάριθμα πακέτα μεταρρυθμίσεων ιδιαίτερα στο πλαίσιο των ενταξιακών συνομιλιών με την ΕΕ τη δεκαετία του 2000 έχουν φιλελευθεροποιήσει ριζικά το κείμενο. Σήμερα, το Σύνταγμα εγγυάται εκτεταμένες πολιτικές ελευθερίες, αν και η εφαρμογή τους στην πράξη αποτελεί συχνά αντικείμενο πολιτικών συζητήσεων, όπως παρατηρείται στα αποτελέσματα των εκλογών και τη νομική τους συνέχεια.

Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του τουρκικού συντάγματος είναι ο σκληρός πυρήνας των τριών πρώτων άρθρων. Αυτά ορίζουν τη μορφή του κράτους, την επίσημη γλώσσα, τη σημαία, τον εθνικό ύμνο και την πρωτεύουσα και τελούν υπό την ειδική προστασία του Άρθρου 4: είναι αμετάβλητα και δεν επιτρέπεται καν να προταθεί η τροποποίησή τους.

Ιστορία του τουρκικού συντάγματος

Η συνταγματική ιστορία της Τουρκίας αντανακλά την ταραγμένη πορεία της χώρας από μια αυτοκρατορία σε μια σύγχρονη δημοκρατία. Κάθε σύνταγμα σηματοδοτεί μια νέα εποχή στην κρατική ανάπτυξη.

Το Σύνταγμα του 1921: Ο Θεμελιώδης Νόμος της πολεμικής περιόδου

Το πρώτο σύνταγμα της νέας τουρκικής κυβέρνησης, γνωστό ως «Teşkilât ı Esasiye Kanunu» (Νόμος για τη Βασική Οργάνωση), ψηφίστηκε στις 20 Ιανουαρίου 1921. Δημιουργήθηκε εν μέσω του Πολέμου της Ανεξαρτησίας, όταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία είχε ουσιαστικά καταρρεύσει, αλλά δεν είχε ακόμη επίσημα καταργηθεί. Όπως φαίνεται και από την ιστορική μετάβαση που εκπροσωπούσε ο Σουλτάνος Μωάμεθ Ε΄ «Ρεσάντ», η παλιά τάξη πραγμάτων έδινε τη θέση της στη νέα.

Αυτό το έγγραφο ήταν σύντομο, πραγματιστικό και επαναστατικό. Αποτελούνταν από μόλις 23 άρθρα και κατοχύρωσε για πρώτη φορά την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας: «Η κυριαρχία ανήκει άνευ όρων και περιορισμών στο έθνος.» Με αυτόν τον τρόπο, η νομιμοποίηση της εξουσίας μεταφέρθηκε από τον Σουλτάνο στον λαό και την εκπροσώπησή του, τη Μεγάλη Εθνοσυνέλευση.

Το Σύνταγμα του 1924: Η ίδρυση της Δημοκρατίας

Μετά τη νίκη στον Πόλεμο της Ανεξαρτησίας και την ανακήρυξη της Δημοκρατίας (1923), ψηφίστηκε το 1924 ένα νέο, πιο ολοκληρωμένο σύνταγμα. Συνόδευσε τις ριζοσπαστικές μεταρρυθμίσεις των πρώτων ετών της Δημοκρατίας υπό τον Mustafa Kemal Atatürk.

Σημαντικοί σταθμοί υπό αυτό το σύνταγμα ήταν:

• 1928: Η διαγραφή της ρήτρας που όριζε το Ισλάμ ως κρατική θρησκεία.
• 1930/1934: Εισαγωγή του δικαιώματος ψήφου για τις γυναίκες πρώτα σε τοπικό επίπεδο (1930) και στη συνέχεια σε εθνικό (1934). Έτσι, η Τουρκία προηγήθηκε πολλών ευρωπαϊκών κρατών.
• 1937: Η επίσημη συμπερίληψη του κοσμικισμού (laiklik) και των άλλων ρεπουμπλικανικών αρχών στο συνταγματικό κείμενο.

Εκείνη την εποχή, διανοούμενες πρωτοπόροι όπως η Halide Edip Adıvar συνέβαλαν επίσης στον κοινωνικό εκσυγχρονισμό μέσω του πολιτικού και λογοτεχνικού τους έργου.

Το Σύνταγμα του 1961: Ελευθερία και Έλεγχος

Μετά το στρατιωτικό πραξικόπημα του 1960, το Σύνταγμα του 1924 καταργήθηκε. Το νέο Σύνταγμα του 1961, το οποίο εγκρίθηκε με δημοψήφισμα, θεωρείται το πιο φιλελεύθερο στην τουρκική ιστορία. Εισήγαγε τον διαχωρισμό των εξουσιών και τη δικαστική ανεξαρτησία πιο έντονα από ποτέ.

Στις σημαντικότερες καινοτομίες περιλαμβάνονταν:

• Ίδρυση του Συνταγματικού Δικαστηρίου για τον έλεγχο της νομοθεσίας.
• Εισαγωγή συστήματος δύο σωμάτων (Εθνοσυνέλευση και Γερουσία).
• Ενίσχυση των θεμελιωδών δικαιωμάτων, της ελευθερίας του τύπου και των συνδικαλιστικών δικαιωμάτων.
• Αυτονομία για τα πανεπιστήμια και τη ραδιοτηλεόραση.

Το Σύνταγμα του 1982 και το Προεδρικό Σύστημα

Το τρέχον σύνταγμα προέκυψε μετά το πραξικόπημα του 1980. Επέστρεψε σε ένα σύστημα ενός σώματος και αρχικά έδωσε μεγάλη έμφαση στις ισχυρές εκτελεστικές εξουσίες και στον περιορισμό της πολιτικής δραστηριότητας για τη διασφάλιση της κρατικής τάξης.

Από τη δεκαετία του 1990, ο χαρακτήρας αυτού του κειμένου έχει αλλάξει. Η πιο περιεκτική αλλαγή ήρθε με τη συνταγματική μεταρρύθμιση του 2017. Μέσω αυτής, η Τουρκία πέρασε από ένα κοινοβουλευτικό σε ένα προεδρικό σύστημα:

• Το αξίωμα του Πρωθυπουργού καταργήθηκε.
• Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας έγινε ο μόνος κάτοχος της εκτελεστικής εξουσίας (αρχηγός κράτους και κυβέρνησης).
• Ο αριθμός των βουλευτών στο κοινοβούλιο αυξήθηκε σε 600.
• Ο Πρόεδρος έλαβε την εξουσία να κυβερνά με διατάγματα και να είναι μέλος κόμματος.

Το περιεχόμενο του τουρκικού συντάγματος

Οι αμετάβλητες θεμελιώδεις αρχές

Τα πρώτα τέσσερα άρθρα αποτελούν το ιδεολογικό θεμέλιο της Δημοκρατίας. Ορίζουν ότι το τουρκικό κράτος είναι Δημοκρατία (Άρθρο 1) και καθορίζουν τα χαρακτηριστικά του ως «δημοκρατικό, κοσμικό και κοινωνικό κράτος δικαίου» (Άρθρο 2). Το Άρθρο 3 καθορίζει την εθνική ενότητα, την τουρκική γλώσσα, τη σημαία, τον ύμνο (İstiklâl Marşı) και την πρωτεύουσα Άγκυρα. Το Άρθρο 4 προστατεύει αυτές τις διατάξεις από οποιαδήποτε αλλαγή.

Θεμελιώδη δικαιώματα και υποχρεώσεις

Το δεύτερο μέρος του συντάγματος είναι αφιερωμένο στα θεμελιώδη δικαιώματα. Σε αυτά περιλαμβάνονται η προσωπική ελευθερία, η ιδιωτική ζωή, η ελευθερία της γνώμης και του τύπου, καθώς και κοινωνικά δικαιώματα όπως το δικαίωμα στην εκπαίδευση και την εργασία. Για όσους αναζητούν επαγγελματικές ευκαιρίες, η εύρεση εργασίας στην Τουρκία διέπεται από αυτό το νομικό πλαίσιο. Ωστόσο, το Σύνταγμα τονίζει επίσης ότι αυτά τα δικαιώματα μπορούν να περιοριστούν για την προστασία της εθνικής ασφάλειας ή της δημόσιας τάξης.

Το Τουρκικό Συνταγματικό Δικαστήριο

Το Συνταγματικό Δικαστήριο (Anayasa Mahkemesi) με έδρα την Άγκυρα είναι ο θεματοφύλακας του Συντάγματος. Αποτελείται από 15 μέλη και έχει δύο κεντρικές λειτουργίες:

1. Έλεγχος κανόνων δικαίου: Εξετάζει τους νόμους και τα προεδρικά διατάγματα ως προς τη συνταγματικότητά τους.
2. Ατομική προσφυγή: Από το 2012, οι πολίτες μπορούν να προσφεύγουν απευθείας στο Συνταγματικό Δικαστήριο εάν θεωρούν ότι τα θεμελιώδη δικαιώματά τους έχουν παραβιαστεί από τη δημόσια εξουσία και έχουν εξαντλήσει τα ένδικα μέσα.

Επιπλέον, το δικαστήριο λειτουργεί ως Ανώτατο Κρατικό Δικαστήριο (Yüce Divan), για την απαγγελία κατηγοριών κατά υψηλόβαθμων κρατικών εκπροσώπων, όπως ο Πρόεδρος ή οι Υπουργοί, για υπηρεσιακά παραπτώματα.