قدس در دوره عثمانی: پژوهش تاریخی من درباره میراث امپراتوری

بیش از ۴۰۰ سال، بین سالهای ۱۵۱۷ تا ۱۹۱۷، امپراتوری عثمانی (به جز یک وقفه کوتاه در دهه ۱۸۳۰) بر قدس حکمرانی کرد و این شهر را از طریق معماری، سیاستهای دولتی و سبک زندگی روزمره متحول ساخت.

من تلاش کردهام پژوهش خود را تا حد امکان جامع طراحی کنم و جنبههای مختلف زندگی تحت حاکمیت عثمانی را پوشش دهم.

مقدمه

به عنوان فردی علاقهمند به تاریخ، دوران عثمانی در قدس همیشه برایم مجذوبکننده بوده است. من عبدالله هستم، عاشق تاریخ عثمانی. اخیراً تصمیم گرفتم درباره قدس تحت حاکمیت عثمانی تحقیق کنم.

با مطالعه کتابها و وقایعنامههای جالب بسیار، متوجه شدم که عثمانیها در طول ۴۰۰ سال حکومت خود از ۱۵۱۶ تا ۱۹۱۷، میراثی باورنکردنی در قدس به جا گذاشتهاند. اجازه دهید برخی از نکات برجسته کاوشهایم در قدس عثمانی را با شما به اشتراک بگذارم.

در تحقیقاتم سعی کردم به سوالات زیر پاسخ دهم:

• زندگی روزمره در قدس عثمانی چگونه بود؟
• عثمانیها چه بناهایی در قدس ساختند؟
• حقوق غیرمسلمانان تحت حاکمیت عثمانی چگونه بود؟
• سلاطین عثمانی چه خدماتی به قدس کردند؟

و در نهایت، زندگی مردم تحت لوای امپراتوری عثمانی در قدس را به تصویر کشیدم.

خدمات عمومی، جمعیتشناسی و اقتصاد در قدس عثمانی

دولت عثمانی در قرن نوزدهم اقداماتی برای مدرنسازی قدس انجام داد و در عین حال با نفوذ رو به رشد اروپاییها و تغییرات جمعیتی شهر مقابله کرد.

خدمات شهری

در سال ۱۸۶۳، شهرداری قدس تأسیس شد. تمرکز اصلی بر بهبود زیرساختها بود:

• خدمات نظافتی، سیستم فاضلاب، سنگفرش خیابانها و روشنایی
• پروژههای فضای سبز مانند کاشت درختان
• افتتاح بیمارستان شهرداری در سال ۱۸۹۱ (مشابه تلاشی که برای ایجاد بهترین بیمارستانها در استانبول امروزی صورت میگیرد)
• تأسیس نیروی پلیس در سال ۱۸۸۶

همچنین نهادهای فرهنگی مانند موزه قدس و تئاترهای ترکی، عربی و فرانسوی ساخته شدند.

تغییرات جمعیتی

در قرن نوزدهم، جمعیت قدس به سرعت رشد کرد. در سال ۱۸۴۹ حدود ۱۱,۷۰۰ نفر ساکن بودند که شامل ۶,۱۸۴ مسلمان، ۳,۷۴۴ مسیحی و ۱,۷۹۰ یهودی میشد.

تا سال ۱۸۷۰، تعداد کل به ۲۰,۰۰۰ نفر رسید. در سال ۱۸۹۰ این رقم به بیش از ۴۰,۰۰۰ نفر افزایش یافت که یهودیان بزرگترین گروه را تشکیل میدادند.

در سال ۱۹۰۰، تخمین زده میشود که ۵۵,۰۰۰ نفر در شهر زندگی میکردند؛ شامل ۱۰,۰۰۰ مسلمان، ۱۰,۰۰۰ مسیحی و ۳۵,۰۰۰ یهودی.

وضعیت اقتصادی

قدس به دلیل کمبود زمینهای کشاورزی و صنعت، یک مرکز تجاری بزرگ نبود، اما سفرهای زیارتی باعث رونق تجارت و صنایع دستی میشد.

• صنایع شامل منسوجات، دباغی، صابونسازی و فلزکاری بود.
• صادرات به مصر، رودس و دوبروونیک انجام میشد. واردات نیز از مصر، سوریه، استانبول، عراق و چین صورت میگرفت.
• گردشگری و زیارت باعث ایجاد درآمد و تقاضا برای سوغات میشد. در قرن نوزدهم، بیش از ۷۰۰ صنعتگر در بازارها فعال بودند.
• مستمریهای «صره» (Surre) از استانبول و مصر نیز منابع مهم درآمدی بودند.

حمل و نقل

ارتباطات حمل و نقلی در قرن نوزدهم بهبود یافت.

• تلگراف در سال ۱۸۶۵ به قدس رسید.
• جاده یافا قدس در سال ۱۸۶۸ افتتاح شد.
• خط راهآهن یافا قدس در سال ۱۸۹۲ به بهرهبرداری رسید.

این امر باعث رونق گردشگری، تجارت و تقویت ارتباطات با خارج از کشور شد.

آموزش و فرهنگ

• مدارس و مدرسهها با تضعیف موقوفات مذهبی پس از قرن هجدهم رو به زوال رفتند.
• خانقاههای صوفیه و زاویهها در کنار مدرسهها آموزشهای مذهبی ارائه میدادند.
• مانند سراسر امپراتوری، پس از اواسط قرن نوزدهم شاهد افزایش چشمگیر مدارس مدرن دولتی و میسیونری بودیم.

نقشه عثمانی قدس در سال ۱۸۶۱

در این تصویر میتوانید نقشهای عثمانی از قدس متعلق به سال ۱۸۶۱ را مشاهده کنید که بخشهای داخلی و حومه شهر را نشان میدهد.

حاکمیت عثمانی در قدس: ۱۵۱۷-۱۹۱۷

تحت حاکمیت عثمانی، قدس دوران نادری از صلح و آرامش را تجربه کرد که بیش از ۴۰۰ سال به طول انجامید. عثمانیها در این مدت شهر را مدیریت کرده و توسعه دادند:

۱. سلطان سلیم اول (یاووز):

• ۱۵۱۷: فتح قدس توسط عثمانیها.
• نبرد مرج دابق و ضمیمه کردن دمشق.
• زیارت مسجدالاقصی و وعده اصلاحات اقتصادی.
• توافق با پادشاه اسپانیا برای اجازه بازدید مسیحیان از قدس در ازای پرداخت هزینه.

۲. سلطان سلیمان قانونی: ۱۵۲۰-۱۵۶۶

• بازسازی و توسعه قلعه و دیوارهای قدس.
• مرمت و تغییرات در مسجدالاقصی.
• افتتاح دروازههای جدید و تجدید کاشیهای قبة السلسله.
• ساخت یک تکیه به نام همسرش، خرم سلطان.
• تأمین امنیت جاده قدس و یافا با سپردن آن به قبیله ابوقوش.

۳. سلطان مراد چهارم: ۱۶۲۳-۱۶۴۰

• دوران حملات ناپلئون و ناآرامیهای داخلی ناشی از شورش محمدعلی پاشا در مصر.
• ساخت قلعهای در جاده قدس الخلیل برای امنیت شهر.
• این قلعه شامل یک مسجد و پادگان بود که توسط دژبان و ۴۰ سرباز اداره میشد.

۴. سلطان عبدالمجید: ۱۸۳۹-۱۸۶۱

• مأموریت و تأمین بودجه مرمت مسجدالاقصی.
• رشد جمعیت و گسترش سکونتگاهها در خارج از دیوارهای قدس از سال ۱۸۵۸.

۵. سلطان عبدالعزیز: ۱۸۶۱-۱۸۷۶

• توسعه چشمگیر قدس، از جمله ساخت جادهها و بازارها.
• سنگفرش کردن خیابانهای قدس با سنگ مرمر.
• هزینه ۳۰,۰۰۰ آقچه عثمانی برای تزئین و مرمت مسجدالاقصی و ساخت مسجد عمری.
• ۱۸۶۷: آغاز یک فاز توسعه قابل توجه.
• ۱۸۹۲: ساخت خط راهآهن بین قدس و یافا.
• ۱۹۰۹: ساخت یک دژ بزرگ در نزدیکی دروازه الخلیل و یک آبنمای مجاور.

۶. سلطان عبدالحمید دوم: ۱۸۷۶-۱۹۰۹

• توسعه چشمگیر زیرساختهای شهر.
• گسترش و نگهداری جادههای شهری.
• اتصال قدس به مکه، مدینه، استانبول، دمشق و سایر شهرها از طریق ایستگاه قطار قدس.

مشاهدات

• سلطان سلیم اول کنترل را به دست گرفت و تعاملات دیپلماتیک و اقتصادی را آغاز کرد، اما پیش از تحقق کامل برنامههایش درگذشت.
• سلیمان قانونی بر توسعه معماری و زیرساختی تمرکز کرد و لقب «دومین معمار قدس» را از آن خود کرد.
• سلطان مراد چهارم با چالشهای داخلی و خارجی روبرو شد، اما موفق شد کنترل عثمانی بر قدس را حفظ کند.
• سلطان عبدالمجید پروژههای مرمت را آغاز کرد و در زمان او جمعیت قدس به خارج از دیوارها گسترش یافت.
• سلطان عبدالعزیز مبالغ هنگفتی را صرف توسعه و زیباسازی شهر و نمادهای مذهبی آن کرد.
• سلطان عبدالحمید دوم کمکهای قابل توجهی به اتصال و زیرساختهای شهر کرد.

تغییر منظر شهری

عثمانیها با اجرای پروژههای ساختمانی عظیم، ردپای دراماتیکی در منظر قدس به جا گذاشتند.

دیوارهایی برای استحکام شهر مقدس

باشکوهترین سازه عثمانی، دیوارهای نمادین قدس بود. سلیمان قانونی بین سالهای ۱۵۳۶ تا ۱۵۴۰ دیوار شهر به طول ۵ کیلومتر را بنا کرد که نیازمند نیروی کار و منابع عظیمی بود. بیش از ۲.۵ کیلومتر از آن شهر قدیمی را در بر میگیرد.

سی و چهار برج نگهبانی و هفت دروازه، دیوارهای شنیرنگ را که تا ۱۲ متر ارتفاع و در برخی نقاط ۳ متر ضخامت دارند، برجسته میکنند. این دژ برای قرنها از قدس محافظت کرد.

حمایت معماری برای اعتبار

حاکمان پیاپی عثمانی ساختمانهای عمومی، مذهبی و خیریه باشکوهی را ترویج کردند، به ویژه در اولین قرن حکومت عثمانی در قدس.

آنها سعی داشتند با گذاشتن اثر خود از طریق معماری و خدمات، مشروعیت کسب کنند. بناهای شاخص شامل موارد زیر بود:

• آبنمای سلطان سلیمان (۱۵۲۷) که برای ساکنان نزدیک کوه معبد آب فراهم میکرد.
• مجموعه (کُلیه) خرم سلطان متعلق به سال ۱۵۵۱ که شامل مسجد، مدرسه، کاروانسرا، آشپزخانه عمومی و موارد دیگر بود.
• آبنماهای کوچک متعدد، قناتها و مخازن که آب کل شهر را تأمین میکردند.

سازههای مدنی برای رفاه

با رشد قدس در اواخر دوره عثمانی، زیرساختها و امکانات رفاهی افزایش یافت:

• شورای شهرداری تأسیس شده در سال ۱۸۶۳، خدماتی چون جادهسازی، فضای سبز و نظافت را اضافه کرد.
• از دهه ۱۸۶۰، مدارس، بیمارستانها، پلیس و ایستگاههای آتشنشانی خدمات عمومی را ارائه دادند.
• پست، تلگراف و تلفن پس از دهه ۱۸۵۰ قدس را به جهان متصل کردند.

حکمرانی بر یک موزاییک مقدس

در اداره قدس، عثمانیها مجبور بودند بین مذاهب مختلف و زائران تعادل ایجاد کنند.

حقوق و امتیازات

عثمانیها اقلیتهای مذهبی را در قالب ملتها (Millet) سازماندهی کردند. جوامع ارتدوکس، ارمنی و یهودی رهبران خود را انتخاب میکردند و امور جامعه خود را مدیریت میکردند.

امتیازات شامل معافیت از خدمت سربازی در ازای پرداخت مالیات بود. محدودیتهایی نیز بر ساخت کلیساها و نواختن ناقوس کلیسا اعمال میشد.

مدیریت روابط بین ادیان

گاه تنشهایی بین ادیان رخ میداد، اما با سیاستهای عثمانی به حداقل میرسید:

• سربازان برای تضمین امنیت، از مسیرهای زیارتی محافظت میکردند.
• به گروههای مختلف مسیحی در کلیسای مزار مقدس زمانهای عبادت مجزا داده شد تا درگیریها کاهش یابد.
• مقامات در اختلافات مکانهای مقدس میانجیگری میکردند؛ مثلاً زمانی که فرمانی در قرن هجدهم دسترسی به مزار مریم مقدس را تنظیم کرد.

تعادل قدرت و نفوذ

از دهه ۱۸۳۰، کنسولگریهای اروپایی در قدس افتتاح شدند که بر پیروان مذهبی تحت حمایت خود نفوذ داشتند.

اقدامات متمرکزسازی عثمانی با هدف محدود کردن این نفوذ خارجی انجام شد، مانند اداره مستقیم قدس از استانبول پس از سال ۱۸۷۲.

زندگی روزمره ساکنان قدس عثمانی

بر اساس مطالعات و تحقیقاتم، سعی کردم زندگی روزمره افرادی را که تحت حاکمیت عثمانی در قدس زندگی میکردند، تصور کنم.

این بخش کاملاً تخیلی است و هرگونه شباهت بین آن و واقعیت کاملاً اتفاقی است.

روز یوسف (مسلمان):

نام من یوسف است. قبل از طلوع خورشید، درست زمانی که مؤذن با طنین دلنشین اذان از گلدستههای مسجدالاقصی شروع به خواندن میکند، بیدار میشوم. پس از اقامه نماز، از میان شهر قدیمی عبور میکنم، در حالی که دیگر مسلمانان نیز برای نماز صبح به مسجد میروند.

هنگامی که به سمت مغازهام میروم، از کنار یک نگهبان عثمانی که در خیابانها گشت میزند عبور میکنم. حضور او باعث آرامش است و به همه اجازه میدهد با خیال راحت به کارهایشان برسند.

در فروشگاه پارچهام در بازار شلوغ، ابریشمهای رنگارنگ ایرانی و پنبههای مصری را پهن میکنم. کمی بعد، اولین مشتریانم میرسند عمدتاً زنان محلی که به دنبال پارچه برای دوخت لباسهای جدید هستند و بازرگانانی از شهرهای دیگر فلسطین که برای خرید عمده میآیند.

در اواخر صبح، دوستم صالح که او هم بازرگان است، سری میزند و ما با هم قهوه وارداتی از یمن مینوشیم و درباره تجارت و اخبار روز گپ میزنیم.

ظهر مغازهام را میبندم و برای نماز ظهر به مسجدالاقصی میروم. پس از نماز عصر، دوباره مغازه را باز میکنم. در حالی که با ترافیک شلوغ بازار سر و کله میزنم، دوست مسیحیام الیاس را میبینم. او سنگتراش است و روی بازسازی کلیسای مزار مقدس کار میکند. با وجود تفاوت در ایمان، ما به عنوان اتباع عثمانی در هویت خود متحد هستیم.

عصر به سمت خانه قدم میزنم. از کنار همسایه مسن یهودیام ربکا عبور میکنم که برای رسیدن به خانوادهاش در شب شبات عجله دارد ما در راه رسیدن به عبادتگاههایمان مؤدبانه به هم سلام میدهیم دو تبعه عثمانی که در هماهنگی با هم زندگی میکنند. در خانه، قبل از استراحت، از وقت گذراندن با خانواده لذت میبرم.

روز الیاس (مسیحی):

من الیاس هستم، یک مسیحی ارتدوکس یونانی عثمانی. بعد از صبحانه با خانوادهام، برای شروع کار به کلیسای مزار مقدس میروم. در حالی که مقبره مسیح را تعمیر میکنیم، من و همکارانم به زبان مادریمان، یونانی، گپ میزنیم.

ظهر با دیگر هنرمندان مسیحی نان میخوریم. به هم یادآوری میکنیم که صبر و فداکاری لازم برای کار در این مکان مقدس را حفظ کنیم. بعد از غذا به کارمان برمیگردیم قلمزنی، جابجایی سنگها و پاک کردن دود شمعهای چند صد ساله از روی دیوارها.

عصر بالاخره از میان خیابانهای شلوغ به محلهام برمیگردم. صدای ناقوس کلیساها و اذان مساجد را میشنوم که هنگام غروب آفتاب به شکلی هماهنگ به گوش میرسند. این صحنه مرا به یاد تنوعی میاندازد که وقتی تساهل و مدارا حفظ شود، میتواند شکوفا شود؛ درست همانطور که تحت حاکمیت عثمانی برقرار است.

روز ربکا (یهودی):

من ربکا هستم، مادری یهودی که در امپراتوری عثمانی زندگی میکنم. بعد از پختن نان مخصوص شبات، با فرزندانم برای غسل آیینی به میکوه میروم، بدون ترس از تبعیضی که یهودیان در جاهای دیگر با آن روبرو هستند. ما با همسایگان مسلمان و مسیحیمان که همگی اتباع قانونمند عثمانی هستند، سلام و احوالپرسی میکنیم.

بعد از بازگشت به خانه، شام شبات را آماده میکنم. هنگام آشپزی از ادویههایی استفاده میکنم که از یک بازرگان یونانی عثمانی خریدهام که توانسته مغازهاش را بدون هیچ مشکلی از استانبول به قدس منتقل کند. هنگام روشن کردن شمعهای سبت، دعای اضافهای برای سلامتی سلطان میخوانم که در تمام قلمروهایش از یهودیان محافظت کرده است.