هالیده ادیپ آدیوار: شخصیتی پیشگام در ادبیات، سیاست و جنبش ملی ترکیه

«من یک زن ترک هستم که کشورم را دوست دارم و برای آن رنج کشیده‌ام.» این کلمات که از زبان خالیده ادیپ آدیوار بر زبان جاری شده‌اند، روحیه زنی را در بر می‌گیرد که نه تنها شاهد، بلکه به‌طور فعال در شکل‌گیری مسیر پر فراز و نشیب ترکیه از عصر غروب امپراتوری عثمانی تا طلوع جمهوری مدرن نقش داشته است.

خالیده ادیپ آدیوار در سال ۱۸۸۲ در قلب امپراتوری عثمانی، استانبول، به دنیا آمد و زندگی او با وقایع مهم اجتماعی و سیاسی عصر خود در هم تنیده بود. بررسی زندگی او به ما دیدگاهی منحصر به فرد برای مشاهده تحولات ترکیه از سال‌های پایانی امپراتوری عثمانی تا ظهور جمهوری مدرن ترکیه می‌دهد.

اوایل زندگی خالیده ادیپ آدیوار

خالیده ادیپ آدیوار دختر محمد ادیپ بی، منشی ارشد کاخ امپراتوری عثمانی از سالونیک، و بدری‌فام خانم بود. مرگ زودهنگام مادرش سایه‌ای بر کودکی او افکند و او را وادار کرد تا بیشتر دوران کودکی خود را تحت مراقبت پر از محبت مادربزرگش سپری کند.

محیطی که در آن بزرگ شد، تضمین کرد که او دختری معمولی نباشد. پس از بازگشت به خانه‌ی پدرش پس از ازدواج مجدد او، در کالج آمریکایی تحصیل کرد. این تحصیل با درس‌هایی از سوی شخصیت‌های محترم تکمیل شد: رضا تووفیک بینش‌هایی از ادبیات و فلسفه‌ی ترکی به او داد، صالح زکی او را با ریاضیات آشنا کرد و شکر افندی راهنمای او در زبان عربی بود.

آغاز فعالیت‌های حرفه‌ای و زندگی شخصی

ازدواج: در سال ۱۹۰۱، درست پس از فارغ‌التحصیلی از دانشگاه، با معلم خود، صالح زکی، ازدواج کرد. این ازدواج دو پسر به دنیا آورد. آن‌ها دو پسر داشتند: عیث‌الله و حکمت‌الله توگو، نام دومی به مناسبت جشن پیروزی نیروی دریایی ژاپن بر روسیه انتخاب شده بود. پس از ازدواج مجدد شوهر اولش، در سال ۱۹۱۱ از هم جدا شدند. پس از آن، او در نوشته‌های خود نام خانوادگی «ادیپ» را برگزید. بعداً، در سال ۱۹۱۷، در سوریه، با دکتر عدنان آدیوار ازدواج کرد که از دوران مدرسه او را می‌شناخت.

فعالیت‌های ادبی: با تشویق معلم انگلیسی خود، کتاب «مادر» اثر جان ابوت را ترجمه کرد. این اثر که با عنوان «مادر» منتشر شد، جایزه‌ی «شفقت نشان» را از سلطان عبدالحمید برای او به ارمغان آورد. اعلام عصر مشروطیت دوم در سال ۱۹۰۸ نقطه‌ی آغازین سفر ادبی او بود.

تبعید: به دلیل نوشته‌ها و مواضع سیاسی خود، پس از حادثه‌ی ۳۱ مارس مجبور به فرار به مصر و سپس به انگلستان شد. با این حال، با فروکش کردن اوضاع، در سال ۱۹۰۹ به ترکیه بازگشت و در دارالمعلمات به تدریس پرداخت.

فعالیت‌های ادبی و سیاسی

روزنامه‌نگاری: با استفاده از نام مستعار «خالیده صالح»، فعالیت نویسندگی خود را با روزنامه‌ی تانی، تحت رهبری تووفیک فکرت، آغاز کرد. علیرغم مواجهه با تهدیدها، به فعالیت خود ادامه داد و به چندین نشریه کمک می‌کرد.

فعالیت: شور و شوق خالیده ادیپ آدیوار در جریان حادثه‌ی ۳۱ مارس، یک آشوب سیاسی، آشکار بود. از ترس ترور، به مصر گریخت و تنها در سال ۱۹۰۹ برای ادامه‌ی فعالیت‌های ادبی خود بازگشت.

مشارکت‌ها: او با خدمت به‌عنوان معلم و بازرس مدارس دخترانه، کوچه پس‌کوچه‌های استانبول را مشاهده می‌کرد که الهام‌بخش رمان مشهور او، «بقّال مگس‌دار»، شد. در طول جنگ بالکان، او اولین انجمن زنان، جامعه‌ی تِعالی نسوان، را تاسیس کرد.

دوران جنگ جهانی اول: در میان آشفتگی‌های جنگ جهانی اول، نوشته‌های خالیده ادیپ آدیوار ملی‌گرایی پرشور را در بر می‌گرفت که در رمان ۱۹۱۷ او، حکم موعود، و نمایش‌نامه‌ی چوپانان کنعان، مشهود است. پس از جنگ، از مقاومت سازمان‌یافته در برابر اشغال حمایت کرد و در تاسیس جامعه‌ی تأثیرگذار اصول ویلسون نقش داشت. اشغال ازمیر توسط یونان در سال ۱۹۱۹، فعالیت‌های او را بیش‌تر شعله‌ور کرد. سخنرانی‌های قدرتمند او، به‌ویژه در سلطان احمد، رهبری او را در جنبش ملی تثبیت کرد. این دوره همچنین شاهد تولد آژانس آنادولو (AA)، آژانس خبری بود که او با یونوس نادی برای تقویت مبارزه برای استقلال ایجاد کرد و با حمایت آتاتورک، در ۶ آوریل ۱۹۲۰ راه‌اندازی شد.

مخالفت با اشغال: پس از اشغال ازمیر در سال ۱۹۱۹، خالیده ادیپ آدیوار در جلسات مختلف، به‌شدت مخالفت خود را ابراز کرد و به‌ویژه با سخنرانی خود در سلطان احمد تأثیر ماندگاری گذاشت.

سیاست: پس از جنبش ملی، به دلیل اختلافات سیاسی، خالیده ادیپ و همسرش در سال ۱۹۲۴ ترکیه را ترک کردند. در طول تبعید خود تا سال ۱۹۳۹ (به‌جز یک بازدید کوتاه در سال ۱۹۳۵)، او به‌عنوان سفیر غیررسمی ترکیه ظاهر شد و سخنرانی‌ها و مقالاتی، به‌ویژه در انگلستان، ارائه می‌داد.

آژانس آنادولو (AA): گفتگو با یونوس نادی به ایده‌ی تاسیس یک آژانس خبری منجر شد. نام «آژانس آنادولو» از درک مشترک آن‌ها مبنی بر این‌که آناتولی نقش محوری در نجات ملت خواهد داشت، سرچشمه گرفت. حمایت مصطفی کمال پاشا این مفهوم را تقویت کرد و آژانس آنادولو در ۶ آوریل ۱۹۲۰ رسماً تاسیس شد. در طول سالیان، AA به یک منبع خبری جهانی بزرگ تبدیل شده است که اخبار را به زبان‌های مختلف، از جمله ۱۳ زبان مختلف، ارائه می‌دهد.

حقوق زنان و آموزش: در اوایل کار خود، او به آموزش زنان و کودکان بسیار اهمیت می‌داد. خالیده ادیپ آدیوار نیروی محوری پشت جامعه‌ی تِعالی نسوان بود و مشارکت فعال زنان در زندگی اجتماعی را ترویج می‌کرد.

نقش در جنگ بالکان: در این دوره‌ی آشفته، او به‌عنوان پرستار در بیمارستان‌هایی که توسط جامعه‌ی تِعالی نسوان تاسیس شده بودند، خدمت می‌کرد.

ارتباط با مصطفی کمال آتاتورک: اشغال ازمیر در سال ۱۹۱۹ خالیده ادیپ آدیوار را بر آن داشت تا سخنرانی‌های پرشوری ایراد کند و از جنبش ملی حمایت کند. ارتباط قوی او با مصطفی کمال آتاتورک، بنیانگذار ترکیه‌ی مدرن، در این دوره آغاز شد. رابطه‌ی حرفه‌ای آن‌ها با احترام متقابل و تبادل فکری شدید مشخص می‌شد.

آثار خالیده ادیپ آدیوار

رمان‌ها:

• هیولا (۱۹۰۸) – شبح
• مادر رئیک (۱۹۰۹) – مادر رئیک
• سویه‌ تالیپ (۱۹۱۰) – سویه‌ تالیپ
• هندان (۱۹۱۲) – هندان (همان، چون نام شخصی است)
• توران جدید (۱۹۱۲) – توران جدید
• اثر آخر (۱۹۱۳) – آخرین اثر او
• حکم موعود (۱۹۱۸) – حکم موعود
• پیراهن آتشین (۱۹۲۳) – پیراهن آتشین
• به فاحشه ضربه بزنید (۱۹۲۳) – به فاحشه ضربه بزنید
• درد قلب (۱۹۲۴) – درد قلب
• پسر زینو (۱۹۲۸) – پسر زینو
• بقّال مگس‌دار (۱۹۳۶) – بقّال مگس‌دار
• قتل یول‌پلاس (۱۹۳۷) – قتل یول‌پلاس
• تاتار کوچک (۱۹۳۹) – تاتار کوچک
• پنجمین جاودانه (۱۹۴۶) – پنجمین جاودانه
• آینه‌ی چرخان (۱۹۵۴) – آینه‌ی چرخان
• خیابان آکله خانم (۱۹۵۸) – خیابان آکله خانم
• پسر استاد کریم (۱۹۵۸) – پسر استاد کریم
• کمدی خیابان عشق (۱۹۵۹) – کمدی خیابان عشق
• درمانده (۱۹۶۱) – درمانده
• قطعاتی از زندگی (۱۹۶۳) – قطعاتی از زندگی

داستان‌های کوتاه:

• از ازمیر تا بورسا (با همکاری یاکوب قادری، فالیح رفقی و محمد عاصم اوس، ۱۹۲۲) – از ازمیر تا بورسا
• معابد ویران (۱۹۱۱) – معابد ویران
• گرگی که به کوه رفت (۱۹۲۲) – گرگی که به کوه رفت

نمایشنامه:

• چوپانان کنعان (۱۹۱۶) – چوپانان کنعان
• ماسک و روح (۱۹۴۵) – ماسک و روح

خاطرات:

• آزمون آتشین ترک (۱۹۶۲) – آزمون آتشین ترک
• خانه‌ی با گل‌های یاس بنفش (۱۹۶۳) – خانه‌ی با گل‌های یاس بنفش

خلاصه‌ای کوتاه

خالیده ادیپ آدیوار که در سال ۱۸۸۲ در استانبول به دنیا آمد، شخصیتی نمادین در تاریخ ترکیه بود که به خاطر آثار ادبی، فعالیت‌های سیاسی و مشارکت‌های قابل توجهش در سال‌های تحول‌آمیز ترکیه شناخته می‌شد. ارتباط او با رهبرانی مانند مصطفی کمال آتاتورک، تلاش‌هایش در زمینه‌ی آموزش و حقوق زنان و نمایندگی ترکیه در خارج از کشور در دوران تبعیدش، او را به چهره‌ای فراموش‌نشدنی در فرهنگ و تاریخ ترکیه تبدیل کرده است.