مولانا و هنر عشقورزی: فراتر از اشعار زیبا در سال ۲۰۲۶

چرا در سال ۲۰۲۶، همچنان به مطالعه آثار عارفی از قرن هفتم هجری (سیزدهم میلادی) علاقهمندیم؟ در جهانی که غرق در اعلانهای دیجیتال و در دسترس بودن همیشگی است، سکوتی که مولانا ما را به آن فرا میخواند، دیگر یک امر تجملی نیست؛ بلکه یک ضرورت حیاتی است.

جلالالدین محمد بلخی، مشهور به مولوی، تنها شاعری نبود که ابیات زیبایی درباره عشق سروده باشد. او فقیه و استادی دانشمند بود که هر آنچه را فکر میکرد میداند، رها کرد تا به حقیقتی بزرگتر دست یابد. این یک درس تاریخ خشک و بی روح نیست؛ این داستان چگونگی رسیدن به حقیقت از طریق شکستن بت «منیت» است.

در این مقاله، ما به عمق پدیده مولانا نفوذ میکنیم؛ فراتر از جملات قصار تقویمها، به سمت فلسفه رادیکال «طریقت مولویه».

از فقیه تا عارف: چرخشی بزرگ در مسیر زندگی

بسیاری مولانا را شاعری لطیف تصور میکنند که تمام روز در باغی نشسته است. اما واقعیت بسیار سختتر بود. او که در بلخ (افغانستان امروزی) متولد شده بود، همراه خانوادهاش از هجوم مغولان گریخت و سرانجام در قونیه، در قلب آناتولی ساکن شد. مولانا یک متأله ارتدوکس و «مرد کتاب» بود؛ شخصیتی محترم و صاحب کرسی.

همانطور که قرنها بعد، هالیده ادیپ آدیوار با نبوغ و روحیه مبارزهطلبی خود بر ادبیات و سیاست ترکیه تأثیر گذاشت، مولانا نیز ستون استوار جامعه زمان خود بود تا زمانی که با شمس ملاقات کرد.

جرقهای که آتش افروخت: شمس تبریزی

در سال ۱۲۴۴ میلادی (۶۴۲ هجری)، اتفاقی غیرقابل باور رخ داد. مولانا با شمس تبریزی، درویشی شوریده و سرگردان، روبرو شد. شمس یک معلم آکادمیک نبود؛ او یک محرک معنوی بود.

روایت است که شمس کتابهای ارزشمند مولانا را در حوض آب انداخت و پرسید: «چه چیزی برای تو مهمتر است: دانش درون این کتابها یا آنچه در قلبت شعلهور است؟»

این ملاقات، زندگی سنتی مولانا را ویران کرد. او شاگردان، خانواده و اعتبار خود را رها کرد تا در حضور شمس به دنبال حقیقت الهی بگردد. این یک تکامل آرام نبود، بلکه یک انقلاب روحی بود. زمانی که شمس بعدها ناپدید شد (احتمالاً به دست شاگردان حسود مولانا کشته شد)، مولانا رنج بیکران خود را به شعر بدل کرد. او شروع به چرخش کرد؛ و این آغاز آیین «سماع» یا درویشان چرخان بود.

درک آثار: نقشهای برای هدایت روح

آثار مولانا عظیم هستند. اما اجازه ندهید حجم آنها شما را بترساند. در اینجا کلیدی برای چگونگی خواندن آثار اصلی او آورده شده است:

1. مثنوی معنوی (قرآن به زبان پارسی): این شاهکار اوست. شش دفتر مملو از داستانهای تمثیلی و آموزنده. مثنوی کتابی نیست که از ابتدا تا انتها بخوانید. بیشتر شبیه به یک فرش آناتولی است پر از نقشونگارهای پیچیده که تنها در کلیت خود معنا پیدا میکنند. اگر در زندگی با مشکلی روبرو هستید، مثنوی را بگشایید؛ او اغلب مانند یک آینه عمل میکند.
2. دیوان شمس تبریزی: این فوران احساسات است. بیش از ۴۰ هزار بیت که در وضعیت وجد و مستی معنوی سروده شدهاند. این اثر سراسر موسیقی و ریتم است.
3. فیه ما فیه: سخنان او در مجالس. در اینجا مولانا را به عنوان معلمی واقعبین و صریح میبینیم.

فلسفه: چرا «عشق» ممکن است واژه اشتباهی باشد

وقتی امروز از عشق صحبت میکنیم، ذهنمان به سمت مسائل رمانتیک میرود. اما مولانا از «عشق» (Ishq) سخن میگفت عشقی سوزان و الهی که «من» را میسوزاند تا زمانی که تنها «ما» (وحدت با حق) باقی بماند.

• مرگ منیت: از نظر مولانا، ایگو یا منیت، پردهای میان انسان و حقیقت است. «سماع» او نمادی از رها کردن این منیت است.
• تساوی و مدارای رادیکال: «باز آ، باز آ، هر آنچه هستی باز آ.» این دعوت مشهور در قرن سیزدهم انقلابی بود. در زمانی که جنگهای صلیبی و درگیریهای منطقهای بیداد میکرد مشابه تنشهای مذهبی در قدس در دوره عثمانی که بعدها رخ داد مولانا از وحدتی سخن میگفت که فراتر از دگمهای مذهبی بود.

مولانا در دنیای امروز: معنویت یا ابتذال؟

امروز نقلقولهای مولانا را روی فنجانهای قهوه و فید اینستاگرام میبینید. خطر سطحی شدن و تبدیل حکمت عمیق او به «کالا» وجود دارد. با این حال، حتی در این شکل رقیقشده نیز، او چیزی را در درون ما لمس میکند.

نکته تخصصی: اگر به ترکیه سفر میکنید، فقط به دنبال یک سوغاتی در ترکیه مانند مجسمه کوچک یک درویش پلاستیکی نباشید. به قونیه بروید. در یک مراسم واقعی سماع شرکت کنید. ارتعاش را حس کنید، نه فقط زیبایی ظاهری را.

چگونه از آموزههای مولانا در زندگی مدرن استفاده کنیم؟

نیازی نیست صوفی شوید تا از مولانا بیاموزید. در اینجا سه کاربرد عملی از فلسفه او برای سال ۲۰۲۶ آورده شده است:

1. پذیرش زخمها: مولانا میگوید: «زخم همان جایی است که نور از آن وارد میشود.» از سرکوب درد دست بردارید. از بحرانها به عنوان کاتالیزوری برای رشد استفاده کنید.
2. میزبان احساسات خود باشید: در شعر مشهور «مهمانخانه»، او توصیه میکند که با هر احساسی (خشم، شادی، غم) مانند یک مهمان رفتار کنید. با احساسات خود نجنگید؛ از آنها پذیرایی کنید و بگذارید بگذرند.
3. به دنبال آب نگردید، تشنه شوید: ما عمر خود را صرف جستجوی راه حل در دنیای بیرون میکنیم. مولانا به ما میآموزد که خودِ اشتیاق و طلب، راهنماست.

نتیجهگیری

مولانا ما را دعوت میکند تا دیوارهای ذهن خود را فرو بریزیم. پیام او امروز، در جهانی مملو از تفرقه، شاید مهمترین مرهمی باشد که در اختیار داریم. او به ما یادآوری میکند که ما قطرهای در اقیانوس نیستیم، بلکه تمام اقیانوس در یک قطره هستیم.