سلطان عبدالمجید اول: اصلاحگر عثمانی و معمار کاخ دولما باغچه

سلطان عبدالمجید اول به عنوان یکی از بزرگترین نوسازان تاریخ عثمانی شناخته میشود. دوران سلطنت او (۱۸۳۹-۱۸۶۱) نقطه عطفی در تاریخ ترکیه مدرن بود؛ چرا که او اصلاحات گسترده تنظیمات را آغاز کرد، درهای امپراتوری را به روی فرهنگ غرب گشود و میراثی ماندگار همچون کاخ دولما باغچه را از خود به جای گذاشت. با این حال، دوران او با بحرانهای شدیدی نیز همراه بود از درگیری با مصر گرفته تا هزینههای کمرشکن جنگ کریمه.

تبار و خانواده

عبدالمجید در ۲۵ آوریل ۱۸۲۳ در قسطنطنیه (استانبول امروزی) به دنیا آمد. او فرزند سلطان محمود دوم، ملقب به سلطان اصلاحگر، و بزمعالم والده سلطان بود. تربیت او برای یک شاهزاده عثمانی انقلابی محسوب میشد؛ او تحت آموزشهای غربی قرار گرفت و نخستین سلطانی بود که به زبان فرانسه، زبان دیپلماسی آن دوران، مسلط بود.

حرمسرا و خانواده او پرجمعیت بود. از مهمترین همسران (کادین افندی) او میتوان به موارد زیر اشاره کرد:

• ثروتسزا کادین (بانوی اول/باشکادین)
• شوقافزا کادین (مادر سلطان مراد پنجم)
• تیرمژگان کادین (مادر سلطان عبدالحمید دوم)
• گلجمال کادین (مادر سلطان محمد پنجم رشاد)
• گلستو کادین (مادر سلطان محمد ششم وحیدالدین)
• رحیمه پرستو کادین (مادرخوانده عبدالحمید دوم و والده سلطان بعدی)

تختنشینی در دوران متلاطم

زمانی که عبدالمجید در ۲ ژوئیه ۱۸۳۹، اندکی پس از مرگ پدرش، بر تخت سلطنت نشست، تنها ۱۶ سال داشت. امپراتوری در یک بحران وجودی به سر میبرد: ارتش عثمانی به تازگی نبرد نزیب را به محمدعلی پاشا، والی یاغی مصر واگذار کرده بود و دریادار احمد فوزی پاشا تمام ناوگان دریایی را به مصریها تحویل داده بود.

تنها با مداخله قدرتهای بزرگ اروپایی (بریتانیا، روسیه، اتریش و پروس) بود که از فروپاشی امپراتوری جلوگیری شد. کنوانسیون لندن در سال ۱۸۴۰ صلح را برقرار کرد: محمدعلی پاشا حاکم موروثی مصر باقی ماند، اما مجبور شد سوریه، کرت و ناوگان عثمانی را بازگرداند. این رویداد نشان داد که بقای امپراتوری تا چه حد به دیپلماسی اروپایی وابسته شده است.

افسانه کمک به ایرلند (۱۸۴۷)

یکی از فصول درخشان و انسانی دوران سلطنت او، کمکهای عثمانی در زمان قحطی بزرگ ایرلند است. از نظر تاریخی تأیید شده است که سلطان عبدالمجید ۱۰۰۰ پوند استرلینگ (که با ارزش امروز مبلغ قابل توجهی است) اهدا کرد. نامه سپاسگزاری بزرگان ایرلند از سلطان هنوز هم در آرشیوهای عثمانی نگهداری میشود.

روایتهایی نیز وجود دارد مبنی بر اینکه سلطان قصد اهدای ۱۰ هزار پوند را داشته، اما دیپلماتهای بریتانیایی برای جلوگیری از شرمساری ملکه ویکتوریا (که خود ۲۰۰۰ پوند اهدا کرده بود) مانع او شدند. همچنین داستان سه کشتی عثمانی که با وجود محاصره بریتانیا، پنهانی آذوقه را در بندر دروگدا تخلیه کردند، بخشی از فولکلور محلی ایرلند است. جالب است بدانید که امروزه نماد ستاره و هلال در نشان شهر دروگدا، توسط مردم به عنوان نمادی از این دوستی تاریخی تفسیر میشود.

دوران اصلاحات تنظیمات (Tanzimat)

مهمترین میراث سیاسی عبدالمجید، نوسازی مداوم دولت بود. او با صدور خط شریف گلخانه (۳ نوامبر ۱۸۳۹) و بعدها خط همایون (۱۸۵۶)، امنیت جانی، ناموسی و مالی تمام اتباع را بدون توجه به مذهبشان تضمین کرد.

برخی از مهمترین اصلاحات او عبارتند از:

• مالی: معرفی نخستین اسکناسهای عثمانی (Kaime) در سال ۱۸۴۰.
• نمادها: استانداردسازی پرچم ترکیه (ستاره و هلال بر زمینه قرمز) در سال ۱۸۴۴ و ایجاد سرود ملی (Mecidiye Marşı).
• نظامی: برقراری نظام وظیفه عمومی (۱۸۴۳/۴۴) به جای سربازگیریهای سنتی و نامنظم.
• حقوق و مدیریت: تاسیس دادگاههای مدرن بر پایه الگوهای فرانسوی و ایجاد بروکراسی متمرکز.
• آموزش: تاسیس وزارت آموزش (۱۸۵۷) و برنامهریزی برای اولین دانشگاه مدرن. امروزه کسانی که به دنبال تحصیل در ترکیه هستند، در واقع از میراثی بهره میبرند که ریشههای آن به دوران عبدالمجید بازمیگردد.
• حقوق بشر: ممنوعیت تجارت برده (تعطیلی بازار بردهفروشی استانبول در ۱۸۴۷).

جنگ کریمه و تله بدهیهای خارجی

جنگ کریمه (۱۸۵۳-۱۸۵۶)، که در آن امپراتوری عثمانی در کنار بریتانیا و فرانسه علیه روسیه جنگید، اگرچه به پیروزی نظامی و صلح پاریس ختم شد، اما بهای سنگینی داشت. سلطان برای تامین هزینههای جنگ در سال ۱۸۵۴ مجبور به دریافت اولین وامهای خارجی شد. این آغاز چرخهای از بدهیها بود که در دهههای بعد امپراتوری را به وابستگی مالی به اروپا کشاند.

کاخ دولما باغچه: شکوه در کرانه بسفر

سلطان عبدالمجید قصد داشت ثابت کند که امپراتوری عثمانی یک دولت مدرن اروپایی است. به همین دلیل، او کاخ سنتی توپکاپی را ترک کرد و بین سالهای ۱۸۴۳ تا ۱۸۵۶ کاخ دولما باغچه را بنا نهاد. ساخت این کاخ هزینههای نجومی داشت: پنج میلیون لیر طلای عثمانی که معادل حدود ۳۵ تن طلا بود.

با قیمتهای فعلی طلا، این مقدار طلا ارزشی بیش از ۳ میلیارد دلار دارد. تنها برای تزیین سقفها از ۱۴ تن ورق طلا استفاده شده است. امروزه تماشای این شکوه از داخل تنگه بسفر تجربهای بینظیر است؛ به همین خاطر بسیاری از گردشگران ترجیح میدهند با اجاره یات در استانبول، نمای باشکوه این کاخ را از روی آب تماشا کنند.

طراحی داخلی کاخ نیز در سطح جهانی بود؛ لوسترهای کریستالی عظیم و فرشهای گرانبها تالارها را تزیین میکردند. امروزه نیز وجود فرشهای دستباف نفیس در این کاخ، گواهی بر هنر استادکاران آن زمان است.

مرگ و جانشینی

سلطان عبدالمجید اول در ۲۵ ژوئن ۱۸۶۱ در سن ۳۸ سالگی بر اثر بیماری سل درگذشت همان بیماری که دامنگیر دیگر اعضای خانوادهاش نیز شده بود. او در نزدیکی مسجد یاووز سلیم در استانبول به خاک سپرده شد. پس از او برادرش سلطان عبدالعزیز به قدرت رسید که در ابتدا سیاستهای اصلاحی را ادامه داد، اما او نیز با بار سنگین بدهیهای خارجی روبرو بود.