Sułtan Abdülmecid I: Reformator Tanzimatu i budowniczy Dolmabahçe

Sułtan Abdülmecid I przeszedł do historii jako wielki odnowiciel Imperium Osmańskiego. Jego rządy w latach 1839-1861 wyznaczyły początek nowoczesnej Turcji: to on zainicjował głębokie reformy Tanzimat, otworzył państwo kulturowo na Zachód i pozostawił po sobie monumentalne dziedzictwo w postaci pałacu Dolmabahçe. Jednak jego era była również naznaczona poważnymi kryzysami od konfliktu o Egipt po niezwykle kosztowną wojnę krymską.

Pochodzenie i rodzina

Abdülmecid urodził się 25 kwietnia 1823 roku w Konstantynopolu (dzisiejszym Stambule). Był synem reformatorskiego sułtana Mahmuda II i jego małżonki Bezmiâlem Valide Sultan. Jego wychowanie było rewolucyjne jak na osmańskiego księcia: otrzymał wykształcenie oparte na wzorcach zachodnich i jako pierwszy sułtan biegle władał językiem francuskim, ówczesnym językiem dyplomacji. Co ciekawe, skomplikowane relacje dynastyczne tamtych lat pokazują, jak ewoluowało podejście do sukcesji, co rzuca ciekawe światło na dzisiejsze prawo spadkowe w Turcji.

Jego harem i rodzina były liczne. Do najważniejszych małżonek (Kadın Efendi) należały:

• Servetseza Kadın (główna żona/Başkadin)
• Şevkefza Kadın (matka sułtana Murada V)
• Tirimüjgan Kadın (matka sułtana Abdülhamida II)
• Gülcemal Kadın (matka sułtana Mehmeda V Reşada)
• Gülistu Kadın (matka sułtana Mehmeda VI Vahideddina)
• Rahime Perestu Kadın (adoptowana matka Abdülhamida II i późniejsza Valide Sultan)

Wstąpienie na tron w burzliwych czasach

Gdy Abdülmecid wstąpił na tron 2 lipca 1839 roku krótko po śmierci ojca miał zaledwie 16 lat. Imperium znajdowało się w głębokim kryzysie: armia osmańska właśnie przegrała bitwę pod Nizip z egipskim namiestnikiem Muhammadem Alim Paszą, a admirał Ahmed Fevzi Pasza przekazał Egipcjanom całą flotę.

Tylko dzięki interwencji europejskich mocarstw (Wielkiej Brytanii, Rosji, Austrii i Prus) udało się zapobiec rozpadowi państwa. Konwencja Londyńska z 1840 roku uregulowała pokój: Muhammad Ali otrzymał dziedziczną władzę nad Egiptem, ale musiał zwrócić Syrię, Kretę i osmańską flotę. Epizod ten dobitnie pokazał, jak bardzo przetrwanie imperium zależało już od europejskiej dyplomacji.

Legenda o pomocy dla Irlandii (1847)

Jednym z najbardziej fascynujących rozdziałów jego panowania jest osmańska pomoc podczas Wielkiego Głodu w Irlandii (Great Famine). Historycznie potwierdzono, że sułtan Abdülmecid podarował 1000 funtów szterlingów (co na dzisiejsze standardy było pokaźną kwotą). List dziękczynny od irlandzkich notabli do sułtana jest do dziś przechowywany w archiwach osmańskich.

Istnieje również opowieść, według której sułtan chciał pierwotnie przekazać 10 000 funtów, ale został powstrzymany przez brytyjskich dyplomatów, aby nie zawstydzić królowej Wiktorii (która podarowała 2000 funtów). Historia o trzech osmańskich statkach, które mimo brytyjskiej blokady potajemnie wyładowały żywność w porcie Drogheda, jest stałym elementem irlandzkiego folkloru choć oficjalne rejestry statków nie dostarczają na to twardych dowodów. Faktem jest jednak, że herb miasta Drogheda (gwiazda i półksiężyc) istniał już wieki przed głodem, ale dziś mieszkańcy często z dumą interpretują go jako symbol tej historycznej przyjaźni.

Era reform Tanzimat

Najważniejszym politycznym dziedzictwem Abdülmecida była konsekwentna modernizacja państwa. Poprzez edykt Hatt ı Şerif z Gülhane (3 listopada 1839) oraz późniejszy Hatt ı Hümayun (1856), zagwarantował wszystkim poddanym bez względu na religię ochronę życia, honoru i własności. To dążenie do ochrony praw i standaryzacji struktur państwowych znajduje swoje echo w dzisiejszych instytucjach takich jak TURKPATENT.

Najważniejsze reformy w skrócie:

• Finanse: Wprowadzenie pierwszych osmańskich banknotów (Kaime) w 1840 roku.
• Symbole: Standaryzacja flagi tureckiej (półksiężyc i gwiazda na czerwonym tle) w 1844 roku oraz wprowadzenie hymnu narodowego (Mecidiye Marşı).
• Wojsko: Wprowadzenie powszechnego obowiązku służby wojskowej (1843/44) zamiast arbitralnych poborów.
• Prawo i administracja: Utworzenie nowoczesnych sądów na wzór francuski i budowa scentralizowanej biurokracji.
• Edukacja: Powołanie Ministerstwa Edukacji (1857) i planowanie pierwszego uniwersytetu (Darülfünun).
• Prawa człowieka: Zakaz handlu niewolnikami (zamknięcie targu niewolników w Stambule w 1847 r.), choć niewolnictwo jako instytucja nie zostało jeszcze całkowicie zniesione.

Wojna krymska i pułapka zadłużenia

Wojna krymska (1853-1856), w której Imperium Osmańskie walczyło u boku Wielkiej Brytanii i Francji przeciwko Rosji, przyniosła co prawda zwycięstwo militarne i neutralizację Morza Czarnego (traktat paryski z 1856 r.), ale miała wysoką cenę. Aby sfinansować wojnę, sułtan musiał w 1854 r. zaciągnąć pierwsze pożyczki zagraniczne. Był to początek spirali zadłużenia, która w kolejnych dekadach wpędziła imperium w finansową zależność od Europy.

Pałac Dolmabahçe: Przepych nad Bosforem

Sułtan Abdülmecid chciał udowodnić, że Imperium Osmańskie jest nowoczesnym państwem europejskim. W tym celu opuścił tradycyjny pałac Topkapı i w latach 1843-1856 kazał wybudować pałac Dolmabahçe. Budowa pochłonęła gigantyczne sumy: koszty wyniosły pięć milionów osmańskich złotych lir, co odpowiadało około 35 tonom złota.

Przy dzisiejszych cenach złota (stan na grudzień 2025 r., ok. 2750 USD/uncja) wartość tego kruszcu wynosiłaby obecnie astronomiczną kwotę ponad 3 miliardów dolarów amerykańskich. Podobno na samo zdobienie sufitów zużyto aż 14 ton płatkowego złota. Kto chciałby dziś podziwiać ten przepych, może to zrobić podczas wycieczki pałac prezentuje się szczególnie imponująco od strony wody, dlatego wielu turystów decyduje się na wynajęcie jachtu, by podziwiać fasadę w całej okazałości. Tego rodzaju luksus i zamiłowanie do kruszców do dziś cechuje region, o czym świadczą m.in. najlepsze tureckie marki biżuterii.

Również wystrój wnętrz był światowej klasy: sale zdobiły ogromne kryształowe żyrandole i bezcenne dywany. Do dziś tamtejsze wyroby rzemieślnicze świadczą o mistrzostwie ówczesnych artystów.

Śmierć i następstwo

Sułtan Abdülmecid I zmarł 25 czerwca 1861 roku w wieku zaledwie 38 lat na gruźlicę tę samą chorobę, która dotknęła już wcześniej innych członków jego rodziny. Został pochowany w pobliżu meczetu Yavuz Selim w Stambule. Jego następcą został przyrodni brat, sułtan Abdülaziz, który początkowo kontynuował politykę reform, ale również musiał borykać się z przytłaczającym ciężarem długów.