Halide Edip Adıvar: een baanbrekend figuur in de Turkse literatuur, politiek en de nationale beweging

„Ik ben een Turkse vrouw die van haar land houdt en er voor heeft geleden.” Deze woorden, gesproken door Halide Edip Adıvar, vatten de geest samen van een vrouw die niet alleen getuige was, maar ook actief vorm gaf aan de tumultueuze reis van Turkije, van de schemering van het Ottomaanse Rijk tot de dageraad van de moderne Republiek.

Geboren in 1882 in het hart van het Ottomaanse Rijk, Istanbul, was het leven van Halide Edip Adıvar verweven met belangrijke sociaal-politieke gebeurtenissen van haar tijd. Door haar leven te volgen krijgen we een unieke lens om de transformaties te bekijken die Turkije heeft ondergaan, van de laatste jaren van het Ottomaanse Rijk tot de opkomst van de moderne Turkse Republiek.

Het vroege leven van Halide Edip Adıvar

Halide Edip Adıvar was de dochter van de hoofdklerk van het Ottomaanse keizerlijke paleis, Mehmet Edip Bey uit Thessaloniki, en Bedrifâm Hanım. Het vroege overlijden van haar moeder werpt een schaduw over haar jeugd, waardoor ze een groot deel ervan doorbracht onder de zorgzame hoede van haar grootmoeder.

De omgeving waarin ze opgroeide zorgde ervoor dat ze geen gewoon meisje was. Na terugkeer naar het huis van haar vader na zijn hertrouwen, bezocht ze het American College. Dit werd aangevuld met lessen van vooraanstaande persoonlijkheden: Rıza Tevfik gaf haar inzicht in de Turkse literatuur en filosofie, Salih Zeki introduceerde haar in de wiskunde, en Şükrü Efendi was haar gids voor de Arabische taal.

Professionele beginjaren en privéleven

Huwelijk: In 1901, direct na haar afstuderen aan het college, trouwde ze met haar tutor Salih Zeki. Uit dit huwelijk werden twee zoons geboren. Ze kregen twee zoons: Ayetullah en Hikmetullah Togo, de laatste vernoemd ter ere van de zeeoorlogoverwinning van Japan op Rusland. Na het hertrouwen van haar eerste echtgenoot scheidden ze in 1911. Hierna nam ze de achternaam “Edip” aan in haar geschriften. Later, in 1917, terwijl ze in Syrië was, trouwde ze met Dr. Adnan Adıvar, die ze kende sinds haar schooltijd.

Literaire inspanningen: Aangemoedigd door haar lerares Engels, vertaalde ze John Abbotts “Mother”. Dit werk, gepubliceerd als “Mader”, leverde haar de “Şefkat Nişanı”-onderscheiding op van sultan Abdülhamid. De proclamatie van het Tweede Constitutionele Tijdperk in 1908 markeerde het begin van haar literaire reis.

Ballingschap: Vanwege haar geschriften en politieke standpunt, dwong de nasleep van het Incident van 31 maart haar te vluchten naar Egypte, later verhuisde ze naar Engeland. De kalmering van de gebeurtenissen bracht haar echter in 1909 terug naar Turkije, waar Halide Edip Adıvar pedagogiek doceerde aan Dârülmuallimât.

Literaire & politieke ondernemingen

Journalistiek: Onder het pseudoniem “Halide Salih” begon ze haar schrijverscarrière bij de krant Tanin, onder leiding van Tevfik Fikret. Ondanks bedreigingen bleef ze doorgaan en droeg ze bij aan meerdere publicaties.

Activisme: Halide Edip Adıvars ijver was duidelijk tijdens het Incident van 31 maart, een periode van politieke onrust. Uit angst voor moord vluchtte ze naar Egypte, om in 1909 terug te keren en haar literaire bezigheden voort te zetten.

Bijdragen: Als lerares en inspectrice voor meisjesscholen observeerde ze de achterbuurten van Istanbul, wat haar beroemde roman “Sinekli Bakkal” inspireerde. Tijdens de Balkanoorlog richtte ze de eerste vrouwenvereniging op, Teali-i Nisvan Cemiyeti.

Eerste Wereldoorlog: Temidden van de ontwrichting van de Eerste Wereldoorlog omarmde Halide Edip Adıvars schrijven een vurig nationalisme, duidelijk zichtbaar in haar roman uit 1917, Mev’ud Hüküm, en het toneelstuk Kenan Çobanları. Na de oorlog zette ze zich in voor georganiseerd verzet tegen de bezetting, en was medeoprichter van de invloedrijke Wilson Principles Society. De Griekse bezetting van Izmir in 1919 wakkerde haar activisme verder aan. Haar krachtige toespraken, vooral in Sultanahmet, verstevigden haar leiderschap binnen de nationale beweging. Deze periode zag ook de geboorte van Anadolu Ajansı (AA), het persbureau dat ze bedacht met Yunus Nadi om de strijd voor onafhankelijkheid te versterken, en dat met de steun van Atatürk in 1920 van start ging.

Verzet tegen de bezetting: Na de bezetting van Izmir in 1919, uitte Halide Edip Adıvar krachtig haar verzet op verschillende bijeenkomsten, met name haar toespraak in Sultanahmet had een blijvende impact.

Politiek: Na de Nationale Beweging verlieten Halide Edip en haar man Turkije in 1924 vanwege politieke meningsverschillen. Tijdens haar ballingschap tot 1939 (afgezien van een kort bezoek in 1935) werd ze een onofficiële ambassadeur voor Turkije, gaf ze lezingen en schreef ze artikelen, vooral in Engeland.

Anadolu Ajansı (AA): Gesprekken met Yunus Nadi leidden tot het idee om een persbureau op te richten. De naam “Anadolu Ajansı” is ontstaan uit hun wederzijdse begrip dat Anatolië een cruciale rol zou spelen bij het redden van de natie. De steun van Mustafa Kemal Paşa verstevigde het concept, en Anadolu Ajansı werd officieel opgericht op 6 april 1920. Door de jaren heen is AA uitgegroeid tot een belangrijke wereldwijde nieuwsbron, die nieuws levert in meerdere talen, waaronder 13 verschillende talen.

Vrouwenrechten en onderwijs: Aan het begin van haar carrière legde ze sterk de nadruk op het onderwijs van vrouwen en kinderen. Halide Edip Adıvar was een cruciale drijfkracht achter de Teâli-i Nisvân Society, die de actieve deelname van vrouwen aan het sociale leven bevorderde.

Rol in de Balkanoorlog: Tijdens deze tumultueuze periode werkte ze als verpleegster in ziekenhuizen die door de Teâli-i Nisvân Society waren opgezet.

Verband met Mustafa Kemal Atatürk: De bezetting van Izmir in 1919 zag Halide Edip Adıvar hartstochtelijke toespraken houden en zich inzetten voor de Nationale Beweging. Haar sterke band met Mustafa Kemal Atatürk, de grondlegger van het moderne Turkije, begon rond deze periode. Hun professionele relatie werd gekenmerkt door wederzijds respect en intense intellectuele uitwisselingen.

Werken van Halide Edip Adıvar

Romans:

• Heyula (1908) – Spook
• Raik’in Annesi (1909) – Raik’s moeder
• Seviye Talip (1910) – Seviye Talip
• Handan (1912) – Handan (Zelfde, het is een voornaam)
• Yeni Turan (1912) – Nieuw Turan
• Son Eseri (1913) – Haar laatste werk
• Mev’ud Hüküm (1918) – Geoorloofde uitspraak
• Ateşten Gömlek (1923) – Het vlammende hemd
• Vurun Kahpeye (1923) – Sla de hoer
• Kalp Ağrısı (1924) – Hartzeer
• Zeyno’nun Oğlu (1928) – Zeyno’s zoon
• Sinekli Bakkal (1936) – De kruidenier met de vliegen
• Yolpalas Cinayeti (1937) – De Yolpalas-moord
• Tatarcık (1939) – De kleine Tataar
• Sonsuz Panayır (1946) – De eeuwige kermis
• Döner Ayna (1954) – Draaiende spiegel
• Akile Hanım Sokağı (1958) – Akile Hanım straat
• Kerim Ustanın Oğlu (1958) – De zoon van meester Kerim
• Sevda Sokağı Komedyası (1959) – De komedie van de liefdesstraat
• Çaresaz (1961) – Wanhopig
• Hayat Parçaları (1963) – Levensf fragmenten

Verhalen:

• İzmir’den Bursa’ya (met Yakup Kadri, Falih Rıfkı en Mehmet Asım Us, 1922) – Van Izmir naar Bursa
• Harap Mabetler (1911) – Verwoeste tempels
• Dağa Çıkan Kurt (1922) – De wolf die de berg opging

Toneel:

• Kenan Çobanları (1916) – De herders van Kenan
• Maske ve Ruh (1945) – Masker en ziel

Memoires:

• Türkün Ateşle İmtihanı (1962) – De Turkse beproeving met vuur
• Mor Salkımlı Ev (1963) – Het huis met de paarse wisteria

Een beknopte samenvatting

Halide Edip Adıvar, geboren in Istanbul in 1882, was een emblematische figuur in de Turkse geschiedenis, bekend om haar literaire werken, politieke activisme en belangrijke bijdragen tijdens de transformerende jaren van Turkije. Haar connectie met leiders zoals Mustafa Kemal Atatürk, haar inspanningen op het gebied van onderwijs en vrouwenrechten, en haar vertegenwoordiging van Turkije in het buitenland tijdens haar ballingschap maakten haar tot een onvergetelijke figuur in de Turkse cultuur en geschiedenis.